Największe ryzyko ukąszenia przez kleszcza przypada na okres jego wzmożonego żerowania, czyli na przełom marca i kwietnia oraz naszej aktywności w terenach porośniętych trawami i lasach (czyli od lipca do września). Natomiast ze względu na ciepłe i łagodne zimy, ukąszenie przez kleszcza jest możliwe w zasadzie przez cały rok.

Zapoznajmy się z kleszczami

Kleszcze (Ixodida) to pajęczaki należące do podgromady roztoczy. Opisano około 900 gatunków tych owadów. Wyróżnia się tzw. kleszcze twarde (Ixodidae; czyli kleszczowate i Nuttalliellidae) oraz  miękkie (Argasidae; czyli obrzeżkowate). Wszystkie są obligatoryjnymi, czasowymi pasożytami zewnętrznymi kręgowców. W Polsce żyje około 21 gatunków kleszczy.
Niewielkie pajęczaki są przenosicielami różnych drobnoustrojów wywołujących choroby zakaźne,  tzw. choroby odkleszczowe. Najczęstsze spotykane w Polsce to borelioza, wywoływana przez bakterie Borrelia burgdorferi oraz kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), będące chorobą wirusową.

Uwaga: w przypadku KZM są dostępne szczepionki, czyli można się przed tym chronić.

Kleszcz nie jedną ma postać

Kleszcze, jak w zasadzie wszystkie owady, w swoim życiu przechodzą kilka stadiów rozwojowych. Są to kolejno: jajo, larwa, nimfa i osobnik dorosły (tzw. imago). I tu niespodzianka – najbardziej niebezpieczne są nimfy kleszczy. Nimfa, żeby dokończyć proces dojrzewania, potrzebuje krwi ludzkiej lub zwierzęcej. Jest to o tyle niebezpieczne, że jest to postać bardzo mała. O ile stosunkowo łatwo jest dostrzec dorosłego kleszcza, tak nimfa, zanim opije się krwią, często pozostaje niezauważona.
Kleszcze rozpoznają żywiciela wyczuwając jego zapach i emitowane ciepło. Ciekawostką jest, że w każdym stadium rozwojowym (oczywiście poza jajem) kleszcz pije krew żywiciela tylko raz. Kleszcze, tak  jak inne owady kłujące, znieczulają miejsce wkłucia. To pozwala im na spokojne żerowanie nawet przez kilka dni.

Gdzie możemy spotkać się z kleszczem

Kleszcze nie spadają z drzew, jak się często uważa. Jednym z ich ulubionych miejsc bytowania jest ściółka leśna (w której zresztą zimują) i trawy. Poszukując swych żywicieli, czyli ludzi i/lub zwierząt, wspinają się na źdźbła traw i na krzewy na wysokość nie większą niż 20-70 cm. Owady te żyją w miejscach lekko wilgotnych i obfitujących w roślinność. Większe skupiska kleszczy można spotkać na skrajach lasów i łąk. Niedocenionymi obszarami występowania są miejskie parki, place zabaw czy nasze własne, przydomowe ogródki. Często wybierają miejsca gdzie łatwo można spotkać ludzi czy zwierzęta, jak np. różnego rodzaju ścieżki. Tak więc niech nikogo nie dziwi, ze relaks we własnym ogrodzie może skutkować bliskim spotkaniem z kleszczem. I jeszcze jedna ważna uwaga. Nasze domowe zwierzęta, szczególnie psy i wolno chodzące koty również mogą nam na swoim futrze dostarczyć kleszcza prosto do domu.

Kleszcze kontra alergia

W przypadku kleszczy możemy mówić o dwóch rodzajach alergii. Jeden z nich jest to coś, czego się można spodziewać. Mamy tu na myśli alergię na to, co kleszcz wstrzykuje do tkanek żywiciela,kiedy żeruje (nazwijmy to alergią na kleszcze). Drugi rodzaj to coś, co może być bardzo zaskakującą niespodzianką, związaną z ukłuciem przez kleszcza, czyli, tzw. zespołem alfa-gal.

Alergia na kleszcze

I tu dosyć niedocenionym kleszczem jest obrzeżek gołębi (Argasreflexus). Są to tzw. „ptasie kleszcze”, które są częstymi pasożytami zewnętrznymi ptaków. Ulubionym żywicielem obrzeżka jest, jak sama nazwa wskazuje, gołąb. Jeśli owad ten nie ma dostępu do ptaków, to atakuje tego kto jest pod ręką, np. ludzi. Obrzeżki powszechnie występują w miejscach gniazdowania ptaków (gołębniki, kurniki, wieże kościołów). Spotyka się je również w domach, głównie na strychach i poddaszach. Ślina tego pasożyta jest źródłem bardzo silnych alergenów. Ukłucia obrzeżka mogą wywoływać poważne reakcje alergiczne, w tym śmiertelny wstrząs anafilaktyczny. Ciekawostką jest, że obrzeżki gołębie zwykle atakują nocą, a objawy ukąszenia są zauważane dopiero rano. Zachowują się trochę jak pluskwy, żerują nocą, a dzień spędzają ukryte w różnych szczelinach i zakamarkach domów. Jeśli już się pojawią to bardzo trudno jest się ich pozbyć.

Odczyn alergiczny po ukłuciu przez kleszcza (nie tyko obrzeżka) zazwyczaj pojawia się od razu lub po maksymalnie kilku godzinach. Może mieć postać pojedynczej zmiany rumieniowej, której średnica nie przekracza zwykle 5 cm, lub różnego rodzaju innych zmian skórnych (wysypki, pokrzywki), którym towarzyszyć może nawet bardzo silny świąd. Oczywiście, jak wspomniano wcześniej, możliwe są również ciężkie ogólnoustrojowe reakcje alergiczne (szczególnie po ukłuciu przez obrzeżka).

Zespół alfa-gal

Zespół alfa-gal (ang. alpha-gal syndrome; AGS) jest zaskakującą pamiątką po ukłuciu przez kleszcza. Znany jest również jako alergia na mięso ssaków lub alergia na mięso czerwone. Jest to opisana stosunkowo niedawno reakcja alergiczna na mięso ssaków (tj. np. wołowina, jagnięcina, wieprzowina, dziczyzna, królik) i inne produkty pochodzące od ssaków (np. żelatyna). Dotyka około 1- 5% osób ukłutych przez kleszcze. Pierwszym objawem jest często wystąpienie nagłej ciężkiej reakcji alergicznej po spożyciu potrawy mięsnej przez osobę, która wcześniej jadła mięso bez żadnych przeszkód. Może być to również osoba, która nigdy wcześniej nie wykazywała objawów jakiejkolwiek choroby alergicznej. AGS może pojawić się w każdym wieku.

Objawy zespołu alfa-gal obejmują m. in.:

• pokrzywkę,
• obrzęk warg, twarzy, języka i/lub gardła
• duszność
• w ciężkich przypadkach może wystąpić reakcja ogólnoustrojowa, czyli anafilaksja.
• Mogą pojawić się objawy przypominające niestrawność, jak np. ból brzucha, biegunka i wymioty.

Co jest istotne, mogą być to jedyne objawy AGS. Ważne jest, aby pamiętać, że objawy zespołu alfa-gal mogą wystąpić zarówno natychmiast po spożyciu mięsa, jak również nawet po 6 godzinach od mięsnego posiłku. Również wysiłek fizyczny, stres, infekcja, czy picie alkoholu, które współwystępują z posiłkiem mięsnym mogą wyzwolić lub przyspieszyć reakcję alergiczną.

Skąd się bierze zespół alfa-gal

Długo zastanawiano się nad przyczyną tej alergii. Ostatecznie okazało się, że odpowiadają za nią przeciwciała IgE swoiste względem wielocukru (alfa-gal). Występuje on zarówno w ślinie kleszcza, jak i jest połączony z białkami mięsa ssaków tzw. nienaczelnych. U ludzi alfa-gal nie występuje. Ukłucie przez kleszcza wiąże się z kontaktem z jego śliną. Właśnie w tej wydzielinie kleszcza znajduje się alfa-gal. Jeśli osoba ukłuta przez kleszcza wytworzy przeciwciała IgE swoiste dla tego wielocukru (pamiętajmy, że dotyczy to w Polsce maksymalnie 5% ukąszonych przez kleszcza), to te przeciwciała mogą reagować z cząsteczkami alfa-gal obecnymi w mięsie ssaków. Ta reakcja immunologiczna skutkować może objawami alergii po spożyciu tego mięsa.

Jak nie dać się kleszczom

• Żeby ograniczyć ryzyko ukłucia przez kleszcza zaleca się stosowanie na ciało środków odstraszających owady.
• Jeśli planuje się wycieczki na tereny, które szczególnie lubią kleszcze, dobrze jest się ubrać w odzież zakrywającą całe ciało. Kolor i materiał, z którego wykonane jest ubranie nie ma znaczenia, z punktu widzenia preferencji kleszczy. Natomiast na jasnych ubraniach na pewno łatwiej kleszcza można zobaczyć.
• Po powrocie ze spaceru czy ogrodu należy dokładnie obejrzeć ciało, oczyścić ubranie (strzepnąć na dworze, użyć rolki do ubrań). Dobrze jest wziąć prysznic.
• I pamiętajmy, chrońmy też zwierzęta, bo zarówno same mogą stać się ofiarami kleszczy jak również mogą te owady przenieść na nas.