Największe ryzyko ukąszenia przez kleszcza przypada na czas jego wzmożonego żerowania, czyli przełom marca i kwietnia. Drugim takim okresem jest sezon naszej aktywności w terenach porośniętych trawami i w lasach (czyli od lipca do września). Natomiast ze względu na ciepłe i łagodne zimy ukąszenie przez kleszcza jest możliwe w zasadzie przez cały rok.
Zapoznajmy się z kleszczami
Kleszcze (Ixodida) to pajęczaki należące do podgromady roztoczy. Opisano około 900 gatunków tych owadów. Wyróżnia się tzw. kleszcze twarde (Ixodidae, czyli kleszczowate, i Nuttalliellidae) oraz miękkie (Argasidae, czyli obrzeżkowate). Wszystkie są obligatoryjnymi, czasowymi pasożytami zewnętrznymi kręgowców. W Polsce żyje około 21 gatunków kleszczy.
Niewielkie pajęczaki są przenosicielami różnych drobnoustrojów wywołujących choroby zakaźne, tzw. choroby odkleszczowe. Najczęstsze spotykane w Polsce to borelioza wywoływana przez bakterie Borrelia burgdorferi oraz kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), będące chorobą wirusową.
Uwaga: przed kleszczowym zapaleniem mózgu można się chronić – dostępne są szczepionki.
Kleszcz niejedną ma postać
Kleszcze, jak w zasadzie wszystkie owady, w swoim życiu przechodzą kilka stadiów rozwojowych. Są to kolejno: jajo, larwa, nimfa i osobnik dorosły (tzw. imago). I tu niespodzianka – najbardziej niebezpieczne są nimfy kleszczy. Nimfa, żeby dokończyć proces dojrzewania, potrzebuje krwi ludzkiej lub zwierzęcej. Jest to o tyle niebezpieczne, że jest to postać bardzo mała. Dorosłego kleszcza dostrzec jest łatwo, ale nimfa, zanim „opije się” krwią, często pozostaje niezauważona.
Kleszcze rozpoznają żywiciela, wyczuwając jego zapach i emitowane ciepło. Ciekawostką jest, że w każdym stadium rozwojowym (oczywiście poza jajem) kleszcz pije krew żywiciela tylko raz. Kleszcze, tak jak inne owady kłujące, znieczulają miejsce wkłucia. To pozwala im na spokojne żerowanie nawet przez kilka dni.
Gdzie możemy spotkać się z kleszczem?
Kleszcze nie spadają z drzew, jak się często uważa. Jednym z ich ulubionych miejsc bytowania jest ściółka leśna (w której zresztą zimują). Można je spotkać także w trawie. Poszukując swych żywicieli, czyli ludzi i/lub zwierząt, wspinają się na źdźbła traw i na krzewy na wysokość nie większą niż 20–70 cm.
Owady te żyją w miejscach lekko wilgotnych i obfitujących w roślinność. Większe skupiska kleszczy znajdują się na skrajach lasów i łąk. Niedocenionymi obszarami występowania są miejskie parki, place zabaw czy nasze własne, przydomowe ogródki. Kleszcze często wybierają miejsca, gdzie przebywają ludzie i zwierzęta, jak np. różnego rodzaju ścieżki. Tak więc niech nikogo nie dziwi, że relaks w ogrodzie może skutkować bliskim spotkaniem z kleszczem. I jeszcze jedna ważna uwaga. Nasze domowe zwierzęta, szczególnie psy i wolno chodzące koty, również mogą nam na swoim futrze dostarczyć kleszcza prosto do domu.
Kleszcze kontra alergia
W przypadku kleszczy możemy mówić o dwóch rodzajach alergii. Jeden z nich to coś, czego można się spodziewać. Mamy tu na myśli alergię na to, co kleszcz wstrzykuje do tkanek żywiciela, kiedy żeruje (nazwijmy to „alergią na kleszcze”). Drugi rodzaj to coś, co może być bardzo zaskakującą niespodzianką. Chodzi o zespół alfa-gal.
Alergia na kleszcze
I tu dosyć niedocenionym kleszczem jest obrzeżek gołębi (Argasreflexus). Obrzeżki to tzw. ptasie kleszcze, czyli częste pasożyty zewnętrzne ptaków. Ich ulubionymi żywicielami są, jak sama nazwa wskazuje, gołębie. Jeśli owady te nie mają dostępu do ptaków, to atakują np. ludzi. Obrzeżki powszechnie występują w miejscach gniazdowania ptaków (w gołębnikach, kurnikach, na wieżach kościołów). Spotyka się je również w domach, głównie na strychach i poddaszach.
Ślina tych pasożytów jest źródłem bardzo silnych alergenów. Ukłucia obrzeżków mogą wywoływać poważne reakcje alergiczne, w tym śmiertelny wstrząs anafilaktyczny. Ciekawostką jest, że obrzeżki gołębie zwykle atakują nocą, a objawy ukąszenia są zauważane dopiero rano. Zachowują się trochę jak pluskwy, żerują nocą, a dzień spędzają ukryte w różnych szczelinach i zakamarkach domów. Kiedy już się pojawią, to bardzo trudno jest się ich pozbyć.
Odczyn alergiczny po ukłuciu przez kleszcza (nie tyko obrzeżka) zazwyczaj pojawia się od razu lub po maksymalnie kilku godzinach. Może mieć postać pojedynczej zmiany rumieniowej, której średnica nie przekracza zwykle 5 cm. Może objawiać się też powstaniem innej zmiany skórnej (wysypki, pokrzywki), której towarzyszy bardzo silny świąd. Oczywiście, jak wspomniano wcześniej, możliwe są również ciężkie ogólnoustrojowe reakcje alergiczne (szczególnie po ukłuciu przez obrzeżka).
Zespół alfa-gal
Zespół alfa-gal (ang. alpha-gal syndrome, AGS) jest zaskakującą pamiątką po ukłuciu przez kleszcza, znaną również jako alergia na mięso ssaków lub alergia na mięso czerwone. Jest to opisana stosunkowo niedawno reakcja alergiczna na mięso ssaków (tj. np. wołowinę, jagnięcinę, wieprzowinę, dziczyznę, królika) i inne produkty pochodzące od ssaków (np. żelatynę). Dotyka około 1–5% osób ukłutych przez kleszcze.
Pierwszym objawem jest często wystąpienie nagłej ciężkiej reakcji alergicznej po spożyciu potrawy mięsnej przez osobę, która wcześniej jadła mięso bez żadnych przeszkód. Może być to również osoba, która nigdy wcześniej nie wykazywała objawów jakiejkolwiek choroby alergicznej. AGS może pojawić się w każdym wieku.
Objawy zespołu alfa-gal obejmują m.in.:
- pokrzywkę,
- obrzęk warg, twarzy, języka i/lub gardła,
- duszność,
- reakcję ogólnoustrojową, czyli anafilaksję (w ciężkich przypadkach),
- objawy przypominające niestrawność, jak np. ból brzucha, biegunka i wymioty.
Co istotne, czasem są to jedyne objawy AGS. Ważne, by pamiętać, że objawy zespołu alfa-gal mogą wystąpić zarówno natychmiast po spożyciu mięsa, jak i nawet po 6 godzinach od mięsnego posiłku. Również wysiłek fizyczny, stres, infekcja czy picie alkoholu, które współwystępują z posiłkiem mięsnym, mogą wyzwolić lub przyspieszyć reakcję alergiczną.
Skąd się bierze zespół alfa-gal?
Długo zastanawiano się nad przyczyną tej alergii. Ostatecznie okazało się, że odpowiadają za nią przeciwciała IgE swoiste względem wielocukru (alfa-gal), który występuje w ślinie kleszcza i jest połączony z białkami mięsa ssaków tzw. nienaczelnych. U ludzi alfa-gal nie występuje. Ukłucie przez kleszcza wiąże się z kontaktem z jego śliną. Właśnie w tej wydzielinie kleszcza znajduje się alfa-gal.
Jeśli osoba ukłuta przez kleszcza wytworzy przeciwciała IgE swoiste dla tego wielocukru (pamiętajmy, że dotyczy to w Polsce maksymalnie 5% ukąszonych przez kleszcza), to te przeciwciała mogą reagować z cząsteczkami alfa-gal obecnymi w mięsie ssaków. Reakcja immunologiczna skutkować może objawami alergii po spożyciu mięsa.
Jak nie dać się kleszczom?
- Żeby ograniczyć ryzyko ukłucia przez kleszcza zaleca się stosowanie na ciało środków odstraszających owady.
- Jeśli planuje się wycieczki na tereny, które szczególnie lubią kleszcze, dobrze jest się ubrać w odzież zakrywającą całe ciało. Kolor i materiał, z którego wykonane jest ubranie, nie ma znaczenia z punktu widzenia preferencji kleszczy. Natomiast na jasnych ubraniach na pewno łatwiej kleszcza można zobaczyć.
- Po powrocie ze spaceru czy ogrodu należy dokładnie obejrzeć ciało i oczyścić ubranie (strzepnąć na dworze, użyć rolki do ubrań). Dobrze jest też wziąć prysznic.
- I pamiętajmy, chrońmy też zwierzęta, które same mogą stać się ofiarami kleszczy lub przenieść te owady na nas.
_________________________
Aktualizacja 29.04.2025
Opublikowany: 14.07.2022
