Alergia na jad owadów
Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych jest gwałtowną i silną reakcją uczuleniową organizmu, która pojawia się po użądleniu przez pszczołę lub innego owada. Taka gwałtowna reakcja alergiczna może prowadzić również do wstrząsu anafilaktycznego, będącego stanem bezpośredniego zagrożenia życia. W związku z tym szacuje się, że alergia na jady owadów leży u podstaw ok. 20% zgonów będących skutkiem reakcji anafilaktycznej w Polsce.
Najczęstsza jest alergia na jad owadów z rzędu błonkoskrzydłych, do których należą:
- pszczołowate: pszczoła miodna i trzmiel,
- grupa osowatych: osa zwyczajna, klecanka, osa z gatunku Dolichovespula i szerszeń,
- w ostatnich latach zyskują na znaczeniu owady z należącej także do błonkówek, rodziny mrówkowatych.
Które owady zaliczamy do błonkoskrzydłych?
Błonkoskrzydłe (Hymenoptera), potocznie nazywane błonkówkami, to rząd owadów, który obejmuje ponad 153 tys. gatunków występujących na całym świecie. No może nie całkiem – nie ma ich w rejonach polarnych. Natomiast w krajach tropikalnych spotyka się ich najwięcej. Do błonkówek należą m.in. pszczoły, osy, a także mrówki (ryc).
Spośród błonkoskrzydłych – z alergicznego punktu widzenia – najistotniejszymi w naszej szerokości geograficznej owadami, których jad jest najczęściej przyczyną reakcji alergicznych u ludzi, są przedstawiciele z rodziny pszczołowatych i osowatych. Należą do nich: osa, pszczoła miodna, szerszeń i trzmiel.
Osa, pszczoła miodna, szerszeń i trzmiel – wygląd i zwyczaje
| Owad | Pszczoły | Osy | Trzmiele | Szerszenie |
| Długość ciała | Ok. 15 mm | 10–20 mm | 8–18 mm | 18–35 mm |
| Wygląd | Tułów brunatno-żółty, pokryty gęstymi włoskami | Zabarwienie żółto-czarne, tułów gładki, smukły z charakterystycznym przewężeniem (tzw. talia osy) | Krępe, silnie włochate ciało, szerokie pasy pomarańczowe lub żółte | Ubarwienie żółto-brunatno-czerwone z czarnym wzorem, prawie bezwłosy tułów |
| Pożywienie | Nektar i pyłek | Nektar, owoce, owady | Nektar i pyłek | Nektar, owoce, owady |
| Znaczenie w przyrodzie | Zapyla rośliny, produkuje miód | Zapyla rośliny, reguluje populacje innych owadów | Zapyla rośliny | Zapyla rośliny, reguluje populacje innych owadów |
| Żądło | Obecne tylko u samic, uzbrojone w haczyki, po użądleniu pszczoły żądło pozostaje w ciele ofiary, żądli tylko jeden raz | Obecne tylko u samic, gładkie, nie pozostaje w skórze, osa może żądlić wielokrotne | Obecne tylko u samic, gładkie, ostre i długie, nie pozostaje w skórze | Obecne tylko u samic, gładkie, nie pozostaje w skórze |
| Stopień agresji | Nieagresywne – bez powodu nie atakują | Nie atakują bez powodu, ale są „ciekawskie” i lubią podlatywać blisko ludzi | Łagodne, atakują tylko w samoobronie | Gdy nie czują się zagrożone, nie atakują – agresywne są tylko wówczas, gdy są atakowane |
| Zachowania zwiększające ryzyko użądlenia | Chodzenie boso po trawie, pszczelarstwo, przebywanie w pobliżu nektaru, pyłków i słodyczy | Przebywanie w pobliży jedzenia oraz koszy na śmieci | Chodzenie boso po trawie, przebywanie w pobliżu nektaru, pyłków i słodyczy | Przebywanie w pobliżu gniazd szerszeni, wykonywanie czynności powodujących uczucie zagrożenia u owada, niszczenie gniazd |
| Miejsce bytowania i nawyki | Ule domowe, woskowe gniazda grzebieniowe w pustych wgłębieniach | Budują gniazda z materiału podobnego do masy papierowej; umiejscowienie gniazda jest zależne od gatunku – w ziemi, dziuplach, elementach budynków, na drzewach lub krzewach | Woskowe gniazdo przypominające kiść winogron, ulokowane pod ziemią, np. w opuszczonych norach małych gryzoni | Duże (do 50 cm długości i wysokości), łamliwe, kruche gniazda z materiału podobnego do masy papierowej w wydrążonych pniach drzew i wewnątrz budynków |
Z czego się składa jad owadów błonkoskrzydłych?
Jad błonkówek to wydzielina specjalnych gruczołów jadowych owadów. Jako substancja „zaczepno-obronna” spełnia dwie funkcje: służy do obrony przed napastnikiem oraz do zdobywania pożywienia (paraliżuje atakowane owady).
Jad jest wstrzykiwany do ciała napastnika lub ofiary za pomocą wyspecjalizowanego aparatu żądłowego znajdującego się na końcu odwłoka.
Z chemicznego punktu widzenia jad błonkówek stanowi mieszaninę wielu biologicznie aktywnych substancji o rozmaitych funkcjach fizjologicznych. Odznacza się także specyficznym działaniem na organizm użądlonego przez pszczołę lub innego owada zwierzęcia lub człowieka. Wiele z nich ma właściwości enzymów rozkładających składniki komórek, a także związków o działaniu toksycznym (w tym tzw. neurotoksyn).
Wiele spośród substancji zawartych w jadach owadów błonkoskrzydłych ma również własności alergizujące. Do najważniejszych, z punktu widzenia diagnostyki alergii na jady błonkówek należą:
- alergeny jadu pszczoły (Api m 1, Api m 2, Api m 5 i Api m 10),
- alergeny jadu osy pospolitej i klecanki (Ves v 1, Ves v 5 i Pol d 5).
Kiedy żądli pszczoła i inne owady błonkoskrzydłe?
W klimacie umiarkowanym użądlenia pszczoły i innych błonkoskrzydłych zdarzają się od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Największa aktywność pszczół ma miejsce od połowy lipca do końca sierpnia. Natomiast w przypadku bardziej agresywnych od nich os – od końca lipca do pierwszej dekady września. Szerszenie i trzmiele żądlą bardzo rzadko. Sporadycznie. Użądlenia zdarzają się również zimą, np. jeśli przypadkowo obudzi się zagnieżdżone na strychu. Nie obserwuje się natomiast incydentów użądleń pszczół i os w godzinach nocnych ze względu na ich naturalny brak aktywności o tej porze.
Reakcja po użądleniu: osoba uczulona kontra nieuczulona
Biorąc pod uwagę fakt, że jad owadów błonkoskrzydłych to mieszanina bardzo toksycznych substancji o działaniu silnie drażniącym, należy pamiętać, że nie każda reakcja po użądleniu owada to alergia.
- U osób uczulonych na jad błonkówek wystarczy użądlenie jednego owada, aby wywołać objawy choroby. W tej sytuacji reakcja uczuleniowa po użądleniu pszczoły lub innego owada może mieć charakter tzw. dużej reakcji miejscowej lub reakcji ogólnej (całego organizmu), także ciężkiej i zagrażającej życiu. Najczęściej do rozwoju objawów dochodzi w ciągu od kilku lub kilkunastu minut do kilku godzin. U części chorych, po początkowej poprawie, objawy mogą nawrócić w ciągu kilkunastu godzin.
- U osób nieuczulonych na jad, użądlenie jednego owada nie wywołuje żadnej znaczącej reakcji. Często mamy wówczas do czynienia z reakcją miejscową. Występuje ona pod postacią dużego, bolesnego obrzęku z zaczerwienieniem (średnica nawet powyżej 10 cm), który ustępuje zazwyczaj w ciągu 24 godzin. Może mu towarzyszyć swędzenie lub pieczenie. Jeśli dojdzie do zakażenia w miejscu użądlenia, reakcja może się przedłużyć. W tej szczególnej sytuacji może pojawić się gorączka lub powiększenie pobliskich węzłów chłonnych.
Reakcja miejscowa zazwyczaj nie stanowi zagrożenia dla życia, o ile nie dotyczy okolicy głowy, twarzy, szyi czy wnętrza jamy ustnej. Wtedy obrzęk tkanek może doprowadzić do uduszenia.
Natomiast przy użądleniu przez wiele owadów równocześnie (co nazywamy użądleniem gromadnym) mogą wystąpić objawy toksyczne, w tym zagrażające życiu.
Kilka ważnych uwag
- Po użądleniu owada warto zwrócić uwagę na jego wygląd oraz to, czy w skórze pozostało żądło.
- Miejsce ukąszenia warto przemyć dużą ilością wody i mydłem i przyłożyć zimny okład.
- Osoby, które wiedzą, że mają alergię na jad owadów, powinny być wyposażone w zestaw pierwszej pomocy (leki antyhistaminowe, kortykosteroidy doustne oraz adrenalinę).
- Obserwuj osobę użądloną, nie pozostawiaj jej samej.
- W razie pogarszania się jej samopoczucia – wezwij pomoc
