Antybiotyki a alergie. Penicylina i nie tylko
Antybiotyki należą do leków najczęściej powodujących reakcje alergiczne [1]. Odgrywają znaczącą rolę w tzw. zespołach nadwrażliwości na wiele leków [8].
Antybiotyki β-laktamowe
Przodują wśród nich antybiotyki β-laktamowe (a zwłaszcza penicyliny) [2], co wiąże się z ich szerokim wykorzystaniem. Jest to najliczniejsza grupa preparatów stosowanych w leczeniu zakażeń bakteryjnych – również tych ciężkich i o trudnej lokalizacji, jak np. zapalenie wsierdzia [3].
Antybiotyki te wykazują aktywność np. wobec gronkowców (oprócz szczepów wytwarzających penicylinazę), paciorkowców (oprócz enterokoków) czy dwoinki zapalenia płuc [4]. Wykorzystuje się je w leczeniu powszechnie występujących chorób – zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Są przepisywane przez lekarzy m.in. na infekcje górnych i dolnych dróg oddechowych, zatok przynosowych, ucha środkowego, jamy ustnej, układu moczowo-płciowego [4].
Antybiotyki β-laktamowe dzielą się na penicyliny, cefalosporyny, karbapenemy i monobaktamy. Wśród penicylin znajdują się popularne antybiotyki o szerokim zakresie działania: ampicylina, amoksycylina i piperacylina [3]. Co ciekawe, wywołują one reakcje skórne nawet u 80–90% chorych na mononukleozę zakaźną [5].
Nadwrażliwość IgE-zależna na penicyliny to najlepiej poznany mechanizm wśród wszystkich alergii na leki [8]. Alergia na penicylinę stanowi od 6 do 25% wszystkich zgłaszanych reakcji polekowych. W przypadku wszystkich antybiotyków β-laktamowych deklarowany odsetek reakcji alergicznych wynosi 15%. Takie rozpowszechnienie tego problemu nie znajduje jednak potwierdzenia w badaniach weryfikujących [14].
Makrolidy i fluorochinolony
Druga grupa antybiotyków, które mogą powodować reakcje alergiczne, to makrolidy (np. erytromycyna, klarytromycyna lub azytromycyna) [7]. Makrolidy uczulają jednak znacznie rzadziej. Wchodzą natomiast w interakcje z innymi lekami. Dlatego w leczeniu zakażeń dróg oddechowych zarezerwowane są dla pacjentów z alergią natychmiastową na β-laktamy [6].
Ostatnio coraz częściej stwierdza się również nadwrażliwość na fluorochinolony. Może to mieć związek z rosnącą skalą ich wykorzystania w lecznictwie [8]. Fluorochinolony wykazują dużą skuteczność w walce z lekoopornymi szczepami bakterii [9].
Jak wygląda alergia na antybiotyk? Objawy
Reakcja na antybiotyk bywa natychmiastowa (w ciągu godziny) lub opóźniona. Nie zawsze wystąpi ona już po pierwszym kontakcie z lekiem (przypadku reakcji IgE-zależnej objawy ujawniają się przy kolejnym kontakcie) [2]. Przybiera różne postaci – może ograniczać się do zmian na skórze lub przerodzić się w ogólnoustrojową reakcję o piorunującym przebiegu [12].
Do objawów alergii na antybiotyk należą m.in.:
- osutka plamisto-grudkowa,
- ostra pokrzywka,
- rumień trwały,
- obrzęk naczynioruchowy,
- anafilaksja o umiarkowanym lub ciężkim przebiegu (w ok. 8% przypadków) [13],
- ciężka reakcja polekowa, np. toksyczna nekroliza naskórka [8].
Reakcje natychmiastowe objawiają się przeważnie pokrzywką i/lub obrzękiem naczynioruchowym, świszczącym oddechem i nieżytem nosa [10]. W przypadku tych mechanizmów każda kolejna ekspozycja na alergen wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zagrażającej życiu anafilaksji [10]. Natomiast reakcje opóźnione częściej niż natychmiastowe objawiają się plamisto-grudkową osutką [2].
Czy to rzeczywiście alergia?
Podkreśla się, że alergii na penicylinę dotyczy nadrozpoznawalność, która generuje nie tylko koszt, ale również skutki zdrowotne [8]. Inne antybiotyki są od niej droższe i bardziej toksyczne. Dochodzi do mylenia pojęć: „nadwrażliwość”, „uczulenie” i „alergia”. A przy alergii trzeba brać pod uwagę ryzyko reakcji krzyżowych, np. między penicylinami a innymi antybiotykami β-laktamowymi, które mają podobną strukturę [11].
W wyniku tego z leczenia nagminnie wyłączana jest nie tylko penicylina, ale i pozostałe β-laktamy [8]. To zaś pociąga za sobą takie skutki jak generacja szczepów antybiotykoopornych [14].
Problem wynika z faktu, że rozpoznanie alergii na antybiotyk często opiera się wyłącznie na wywiadzie lekarskim. Tymczasem wywiad nie wystarczy do postawienia diagnozy [8].
Zarówno wśród pacjentów, jak i lekarzy brakuje świadomości, że nie wszystkie typy nadwrażliwości są alergią. W grupie osób ze stwierdzoną alergią na antybiotyk ok. 1–3% dzieci i 10% dorosłych nie wykazuje objawów alergii podczas doustnej próby prowokacji [11]. Świadczy to o błędnie ustalonym rozpoznaniu. Jedynie u niewielkiego odsetka pacjentów alergia na antybiotyk jest potwierdzona za pomocą dostępnych metod diagnostycznych [14].
Przeczytaj także:
Badania diagnostyczne
W diagnostyce alergii na antybiotyki można wykorzystywać takie metody jak:
- testy skórne i płatkowe,
- testy laboratoryjne (oznaczanie sIgE we krwi),
- test transformacji limfocytów (LTT),
- próby prowokacji (w warunkach szpitalnych) [8].
Podstawą metodą są testy skórne, które wykonuje się po 4–6 tygodniach od kontaktu z lekiem [8]. U dzieci z podejrzeniem alergii zaleca się takie samo postępowanie jak u osób dorosłych [8].
- Lista ośrodków diagnozujących nadwrażliwość na leki znajduje się na stronie Polskiego Towarzystwa Alergologicznego.
W przypadku nadwrażliwości na lek z grupy β-laktamów wskazane jest wytypowanie alternatywnego antybiotyku z tej samej grupy. Alergolodzy podkreślają, że nie należy pochopnie wykluczać wszystkich antybiotyków β-laktamowych [8,14]. Przy alergii na penicyliny dobrze tolerowane są zwykle karbapenemy i monobaktamy [10].
Alergia na antybiotyk u dziecka – co warto wiedzieć?
Reakcje nadwrażliwości na antybiotyki u dzieci mogą przebiegać o wiele ciężej niż u dorosłych [10]. W badaniu, które objęło u pacjentów pediatrycznych (do 12 lat), przez 3 miesiące stwierdzono 30 ostrych reakcji na leki. Aż 60% tych dzieci nie ukończyło 1. roku życia. Większość reakcji (67%) wystąpiła po antybiotyku [10]. Dominującymi objawami były osutka i pokrzywka (37%). Rzadziej występowały:
- gorączka,
- dreszcze,
- wymioty,
- anafilaksja (u jednego dziecka zakończona zgonem).
Istnieje tendencja, by każdą niespodziewaną reakcję na leki u dzieci kwalifikować jako alergię. Tymczasem objawy skórne podczas stosowania antybiotyku często wynikają z równoległego wystąpienia infekcji wirusowej. Wiąże się to z niejasną interakcją na linii antybiotyk–wirus [11].
Ukazały się wyniki badania przeprowadzonego w grupie dzieci przyjętych na oddział ratunkowy w związku z reakcją na antybiotyk β-laktamowy. U większości wykryto infekcję wirusową. Przeprowadzono również diagnostykę w kierunku alergii, która dała podstawy do zakwalifikowania jedynie 7% z tych dzieci jako alergików wrażliwych na otrzymany antybiotyk [11].
Aleksandra Lipiec
