ARTYKUŁ EDUKACYJNY
Skutki psychologiczne świądu
Świąd to złożony problem, który dotyczy wielu jednostek chorobowych i dziedzin medycyny. Stwarza trudności zarówno diagnostyczne, jak i terapeutyczne. Ma ogromny wpływ na życie codzienne i funkcjonowanie, także w sferze psychicznej. Może być ukrytym czynnikiem decydującym o dyskomforcie chorego oraz powodującym poważne następstwa. Wśród jego skutków wymienia się rozdrażnienie, zaburzenia snu i koncentracji, a nawet lęk i depresję [1]. Przewlekły świąd – i związane z nim obciążenie – jest porównywany do przewlekłego bólu. Wskazuje się również na istnienie idiopatycznego świądu, czyli swędzenia bez uchwytnego podłoża medycznego, któremu nie towarzyszą wykwity skórne [1]. Dlatego też świąd stał się przedmiotem zainteresowania psychodermatologii – dyscypliny z pogranicza dermatologii, psychiatrii i psychologii [1].
Świąd w kontaktowym zapaleniu skóry
Udowodniono, że czynniki psychologiczne, takie jak gniew i stres, mogą nasilać świąd u osób z wypryskiem kontaktowym [2]. Ma to bardzo istotne znaczenie ze względu na rozpowszechnienie tej dermatozy. Wyprysk kontaktowy występuje nawet u 20% populacji [2]. Wiąże się z zaczerwienieniem i silnym świądem skóry, a także powstawaniem na jej powierzchni grudek i pęcherzy [3]. Kontaktowe zapalenie skóry (KZS) może powstać w reakcji na czynniki drażniące, ale powodują je przede wszystkim substancje alergizujące, np. nikiel, chrom, lateks (zawarte choćby w biżuterii) [3].
Świąd towarzyszący wypryskowi kontaktowemu powoduje trudny do powstrzymania odruch drapania skóry. Drapanie przyczynia się zaś do uszkodzenia naskórka i rozwoju wtórnych infekcji [2]. Powstają tzw. przeczosy. Toczący się proces zapalny prowadzi do uwalniania mediatorów (m.in. histaminy, tryptazy, prostaglandyn, neuropeptydów). Wówczas świąd ulega nasileniu. Tak tworzy się błędne koło [2]. Dlatego bardzo ważne jest łagodzenie świądu, które dobrze jest rozpocząć natychmiast po wyeliminowaniu kontaktu z alergenem czy czynnikiem drażniącym.
Podstawę leczenia kontaktowego zapalenia skóry stanowią stosowane miejscowo (najczęściej w postaci maści lub kremu) glikokortykosteroidy, np. hydrokortyzon [3,4]. Ciężkie postacie wyprysku kontaktowego mogą wymagać wprowadzenia kuracji doustnej. W przypadkach powikłanych stosuje się preparaty złożone (GKS połączone z antybiotykami lub lekami przeciwgrzybiczymi). Leczenie trwa zwykle od kilku do kilkunastu dni.
Zastosowanie w leczeniu KZS mają także chłodzące aerozole, które łagodzą nie tylko ból, ale również świąd i uczucie ściągnięcia skóry [4]. Przy obecności pęcherzy i wysięku można robić okłady z samą wodą, NaCl 0,9% lub z octanowinianem glinu [3]. Przy swędzeniu skóry ulgę przynoszą też doustnie leki przeciwhistaminowe i miejscowe preparaty przeciwświądowe (mentol 0,1–2%, kamfora 0,1–3%) [3]. Poza tym istotne znaczenie odgrywają odbudowujące barierę naskórkową emolienty i leki np. z grupy pochodnych inhibitorów kalcyneuryny [4].
Świąd w alergicznym nieżycie nosa i alergicznym zapaleniu spojówek
Alergiczny nieżyt nosa
Alergiczny nieżyt nosa jest najczęstszym schorzeniem uczuleniowym. Może mu towarzyszyć świąd prowadzący do napadów kichania. Świąd i kichanie to – poza katarem i uczucia zatkania nosa – podstawowe objawy alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa [5,6]. Świąd pojawia się w obrębie nosa, jak również podniebienia i gardła (choć jest to bardzo rzadka lokalizacja) [7]. Zwykle nie występuje przy przeziębieniu – jest typowy dla alergicznego nieżytu nosa (ANN) [7]. Wynika ze stymulacji nerwów czuciowych przez receptor H1 zależny od działania histaminy uwalnianej podczas reakcji alergicznej [8,9]. Ma charakter nawrotowy i nasila się po kontakcie z alergenem [8].
W alergicznym nieżycie nosa świąd trwa przez minimum godzinę dziennie i pojawia się co najmniej przez dwa dni z rzędu. Mija samoistnie (z czasem), ale dobrze reaguje również na leczenie [7]. Nieleczony może utrzymywać się przez wiele tygodni lub nawet miesięcy [7]. Skutecznie łagodzą go leki przeciwhistaminowe działające selektywnie na receptory H1 (tzw. leki II generacji). Są to np. azelastyna, lewocetyryzyna, lewokabastyna, desloratadyna [5,8,10,11]. Antyhistaminiki II generacji (zwłaszcza azelastyna i lewokabastyna), które można stosować miejscowo na błonę śluzową nosa, charakteryzują się szybkim działaniem [10,12].
Niedrożność nosa zmniejszają leki obkurczające naczynia błony śluzowej nosa (α-mimetyki) i miejscowo działające (donosowe) glikokortykosteroidy, np. mometazon, flutykazon propionianu [8,11].
Alergiczne zapalenie spojówek
Z alergicznym nieżytem nosa w wielu przypadkach (60–90%) współwystępuje alergiczne zapalenie spojówek (SAC), dla którego również charakterystyczny jest świąd. Poza świądem towarzyszą mu takie objawy jak:
- obrzęk spojówek i powiek (rzadziej),
- łzawienie,
- pieczenie i zaczerwienienie oczu (rozszerzone naczynia krwionośne),
- obecność brodawek lub grudek w spojówce [8,9].
Alergiczny nieżyt nosa i spojówek (łac. rhinoconjunctivitis allergica) traktuje się często jako jedną chorobę [8]. Zazwyczaj wywołują ją alergeny pyłków roślin wiatropylnych, głównie traw, bylicy, brzozy, leszczyny, olchy [7,10]. Dolegliwości mają wówczas charakter sezonowy. Całoroczny alergiczny nieżyt nosa i spojówek może wiązać się z wrażliwością na alergeny stale obecne w najbliższym otoczeniu chorego. Należą do nich np. alergeny roztocza kurzu domowego [7].
W łagodzeniu świądu związanego z alergicznym zapaleniem spojówek pomocne są chłodne okłady (np. 1–2 razy dziennie po 10 min) [9]. By uniknąć nasilenia objawów, należy również unikać pocierania oczu [9]. Jeśli chodzi o rozwiązania farmakologiczne – podobnie jak w przypadku ANN – zaleca się głównie stosowanie antyhistaminików II generacji. W postaci kropli do oczu dostępna jest np. olopatadyna. Sporadycznie zastosowanie mają glikokortykosteroidy i α-mimetyki [9]. Jeśli chodzi o niesteroidowe leki przeciwzapalne (NPLZ), do leczenia świądu zatwierdzony został tylko ketorolak (0,1%) [9].
Świąd jako mniej oczywisty objaw anafilaksji
Świąd może ostrzegać również przed reakcją anafilaktyczną [13]. Pierwszymi symptomami anafilaksji najczęściej są objawy skórne (w 85–90% przypadków): pokrzywka, zaczerwienienie skóry, świąd. U 30% pacjentów występują ostre objawy ze strony przewodu pokarmowego (np. wymioty, biegunka, ból brzucha). Jednak do wczesnych objawów wstrząsu anafilaktycznego zaliczają się też mniej charakterystyczne dolegliwości – obfity wodnisty katar oraz swędzenie i łzawienie spojówek [14].
W literaturze medycznej podejmowany jest zwykle temat świądu uogólnionego. Natomiast z doświadczenia lekarzy praktyków wynika, że istotną rolę w kontekście chorób alergicznych odgrywa również świąd miejscowy [13]. Wskazuje się konkretne obszary ciała, których świąd może zwiastować cięższy przebieg reakcji alergicznej. Są to:
- dłonie,
- stopy (podeszwy),
- skóra głowy,
- srom,
- odbyt [13].
U pacjenta z podwyższonym ryzykiem reakcji anafilaksji tak zlokalizowany świąd powinien stanowić sygnał do podjęcia natychmiastowej interwencji, czyli:
- dokładnej oceny stanu skóry,
- monitorowania tętna, ciśnienia krwi i nasycenia tlenem metodą pulsoksymetrii,
- obserwacji klatki piersiowej i, jeśli to możliwe, wykonania pomiarów spirometrycznych,
- przygotowania adrenaliny do podania domięśniowego [13].
Świąd jako objaw reakcji krzyżowej – zespół alergii jamy ustnej
Świąd bywa także jednym z pierwszych i najbardziej charakterystycznych objawów reakcji krzyżowej. Towarzyszy zespołowi alergii jamy ustnej (OAS), który może wystąpić wskutek IgE-zależnej reakcji na pokarmy pochodzenia roślinnego u osób uczulonych na alergeny powietrznopochodne [15]. Taka reakcja zachodzi, kiedy białka w alergenach pokarmowych i powietrznopochodnych są względem siebie homologiczne (wykazują duże podobieństwo w budowie).
Najczęstsze przypadki OAS w Polsce są związane z uczuleniem na alergen brzozy Bet v 1. Występują po spożyciu niektórych owoców (np. jabłek), warzyw (np. selera), orzechów (np. laskowych) czy, strączków (np. soi) [16]. Objawy zespołu alergii jamy ustnej lokalizują się w nosogardle [15]. Są to świąd, obrzęk i zaczerwienienie błony śluzowej. Świąd w przebiegu OAS może objąć wargi, język, gardło i całą jamę ustną [16]. U niektórych alergików wokół ust pojawia się wysypka. Objawom miejscowym w rzadkich przypadkach towarzyszą objawy ogólne, np. duszności. Zespół pyłkowo-pokarmowy może skończyć się nawet anafilaksją [15,16].
Łagodzenie objawów związanych z OAS opiera się na doraźnym stosowaniu powszechnie znanych preparatów antyhistaminowych, które skracają czas trwania dolegliwości. W przypadku reakcji anafilaktycznej konieczne może być użycie wstrzykiwacza adrenaliny. Jedyną przyczynową metodą leczenia jest immunoterapia swoista, która zmniejsza nasilenie objawów alergicznego nieżytu nosa a tym samym również ryzyko wystąpienia ciężkiej postaci OAS [16]. Oczywiście kluczowe znaczenie ma tutaj profilaktyka, czyli unikanie spożywania pokarmów, które mogą wywołać zespół alergii jamy ustnej.
O świądzie w atopowym zapaleniu skóry przeczytasz TUTAJ:
Aleksandra Lipiec
Konsultacja merytoryczna:
Prof. dr hab. Bolesław Samoliński, alergolog, otolaryngolog, specjalista zdrowia publicznego. Kierownik Zakładu Alergologii i Immunologii szpitala klinicznego przy ul. Banacha w Warszawie oraz Zakładu Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.
Partner publikacji:
