Mniszek lekarski
Mlecz, czyli mniszek pospolity nazywany też mniszkiem lekarskim, to po łacinie Taraxacum officinale L. Mlecze porastają niemal całą Europę, Afrykę i Azję. Podobno w Polsce występuje pond 200 różnych odmian mleczy. Jest to bylina, roślina wieloletnia. Mniszek lekarski dorasta do 0,5 m wysokości. Łodygi mlecza są puste, bardzo krótkie i znajdują się całkowicie pod ziemią. Na powierzchni roślina tworzy rozetę głęboko ząbkowanych liści o rozpiętości do 0,3 m. Mniszek lekarski kwitnie wiosną i wczesnym latem, czasem z wtórnym kwitnieniem jesienią. W ciepłym klimacie mniszki mogą kwitnąć przez cały rok. Główki kwiatowe, o średnicy 2-3 cm, są pojedyncze na końcu nagich, pustych łodyg. Łodygi kwiatów mogą osiągnąć wysokość do 50 cm. Jedna główka kwiatowa zawiera od 100 do 300 żółtych kwiatów promieni.
Właściwości lecznicze mniszka
Choć mniszek powszechnie uznaje się za chwast, to od wieków wiadomo, że posiada on także ogromną moc leczniczą. Już starożytni Grecy i Rzymianie wykorzystywali mniszek m.in. w leczeniu chorób skóry i oczu. W średniowieczu napary z mniszka były niezastąpionym remedium na choroby śledziony i wątroby. Skąd taka popularność? Tajemnica tkwi w składnikach, które są w tej roślinie. Związki czynne wchodzące w skład mniszka lekarskiego to przede wszystkim gorzkie w smaku laktony seskwiterpenowe (głównie glukozyd kwasu taraksynowego), kwasy fenolowe, polifenole, sterole, sole potasowe, trójterpeny i inulina. Wszystkie te substancje czynne działają oczyszczająco oraz odtruwająco na organizm, usuwają szkodliwe produkty przemiany materii i mają działanie przeciwutleniające (są antyoksydantami). Stosuje się różnego rodzaju syropy i wyciągi, zarówno podawane doustnie, jak i jako preparaty miejscowe, nakładane na skórę. Mniszek może być spożywany (także w formie sałatki), z korzeni można uzyskać napar traktowany jako zamiennik kawy o intensywnie gorzkim smaku. Ciekawostka jest, iż z kwiatów mniszka można zrobić wino. Czyli, wydaje się, że mamy tu samo dobro, tylko czy dla każdego?
Czy mniszek lekarski uczula?
Wiemy już, że z anatomicznego punktu widzenia w mleczu możemy wyróżnić korzeń, liście, łodygę, kwiat, owoc i nasiona. Teoretycznie każda z tych części może być źródłem alergenów. Choć prawdopodobnie najmniej zagraża nam owoc. Czy coś o nich wiemy? No, coś niecoś, tak. Baza Allergome (https://www.allergome.org/script/search_step2.php) wymienia trzy alergeny mlecza:
- Tar o – pyłek (mieszanka alergenów, ekstrakt),
- Tar o – korzeń (mieszanka alergenów, ekstrakt),
- Tar o 1 – molekuła alergenowa (z rodziny białek Bet v 1).
Tar o (pyłek)
Pyłek mniszka lekarskiego jest uznanym źródłem alergenów powietrzno-pochodnych zaliczanych do pyłków chwastów. Ekstrakt alergenów pyłku mniszka sklasyfikowany jest pod numerem w8. Jak dotąd nie wyizolowano z pyłku tej rośliny żadnego konkretnego białka będącego alergenem. Ziarna pyłku mniszka lekarskiego mają średnicę 45-48 mikrometrów. Ponieważ mniszek jest rośliną owadopylną to jego pyłek jest raczej lepki i nie unosi się długo w powietrzu. Największe jego stężenie obserwuje się blisko ziemi, na poziomie nisko rosnącej rośliny. Choć sam pyłek mniszka jest uważany za alergen raczej łagodny to nie bez znaczenia jest fakt, iż mlecz należy do rodziny roślin astrowatych (Astraceae), w której niewątpliwą „alergiczną królową” jest bylica. Pyłek bylicy jest uznanym, silnym alergenem, który „umila” życie uczulonym na niego osobom głównie w okolicy sierpnia i może być źródłem reakcji krzyżowych, o różnym stopniu nasilenia, zarówno na alergeny pyłków innych powiązanych roślin, jak i różnych pokarmów. Rzeczywiście, okazuje się, że wielu pacjentów uczulonych na mniszek lekarski jest również uczulonych na bylicę. Warto zwrócić uwagę również na fakt, iż „mniszkowi” alergicy bywają uczuleni także na inne rośliny z rodziny astrowatych, oprócz bylicy, przy czym szczególnie często jest to słonecznik i chryzantema. Warto mieć także na uwadze, że pyłek mniszka nie tylko się wdycha, ale można go też spożywać (np. syropy), a wtedy może on uczulić także drogą pokarmową. Ponadto pyłek mlecza może być również „naturalnym zanieczyszczeniem” w różnych innych produktach spożywczych i para-farmaceutycznych, jak np. preparaty z propolisu, „pyłek pszczeli” czy miód.
Uczulenie na pyłek mniszka lekarskiego może być przyczyną astmy, alergicznego nieżytu nosa, czy też alergicznego zapalenia spojówek. Opisywano również przypadki kontaktowego zapalenie skóry oraz reakcje anafilaktyczne po spożyciu preparatów z pyłku kwiatów mniszka lekarskiego u osób pierwotnie uczulonych na bylicę.
Tar o (korzeń)
Korzeń mniszka lekarskiego jest bogatym źródłem inuliny oraz tzw. laktonów seskwiterpenowych. Seskwiterpeny są substancjami drażniącymi, uważa się, że mogą one powodować wystąpienie reakcji nadwrażliwości. Uważane są za alergeny kontaktowe. Związki te, spożyte w nadmiarze (przy czym warto wiedzieć, że ten „nadmiar” często jest indywidualną cechą danej osoby) mogą wywołać również dolegliwości bólowe w obrębie jamy brzusznej, biegunki i nudności. Tak więc nie musi to być alergia a zatrucie pokarmowe. Choć nie ma opisanych żadnych alergenów łodygi mlecza, to jednak wiadome jest, że laktony seskwiterpenowe obecne są także w liściach i łodygach tej rośliny. Czyli one też mogą spowodować różne reakcje alergiczne i podobne do alergicznych (tzw. pseudoalergiczne) po spożyciu tych części rośliny.
Laktony i inulina to jednak niejedyny problem korzenia mniszka. Z korzenia tej rośliny wyizolowano bowiem białko o masie cząsteczkowej 18 kDa będące białkiem podobnym (homologicznym) do głównego alergenu pyłku brzozy Bet v 1. To właśnie to białko jest jedyną znaną molekułą alergenową pochodzącą z mniszka lekarskiego Tar o 1.
Mniszek lekarski, a pyłek brzozy
Bet v 1 jest głównym alergenem pyłku brzozy należącym do białek obronnych roślin grupy 10 (PR-10). Są to po prostu białka układu immunologicznego roślin. Białka te mają chronić roślinę przed infekcjami. Białka PR-10 mogą, oprócz alergii wziewnych (katar, kaszel, astma), być także przyczyną alergii pokarmowych, głównie łagodnych, które objawiają się najczęściej tzw. zespołem alergii jamy ustnej OAS (https://strefaalergii.pl/abc-alergii/zespol-alergii-jamy-ustnej/). Jeśli alergen mniszka Tar o 1 jest białkiem PR-10, homologiem Bet v 1 to teoretycznie możliwe są objawy uczulenia (głównie OAS), po spożyciu korzenia mniszka lekarskiego, u osób uczulonych na brzozę. I tu warto sobie przypomnieć, że białka PR-10 są wrażliwe na wysoką temperaturę, która je niszczy. Czyli teoretycznie korzeń mniszka poddany obróbce cieplnej powinien uczulać słabiej.
Czyli jak się ma mniszek do alergii?
Jak widać mniszek lekarski może być przyczyną uczulenia. Zarówno pyłek, jak i korzeń, łodyga czy liść. Pyłek może wywoływać uczulenia wziewne, pokarmowe oraz kontaktowe. Korzeń, łodyga czy liść mogą być przyczyną reakcji alergicznych oraz niealergicznych reakcji niepożądanych wywołanych substancjami drażniącymi, które się w nich znajdują. Alergeny te wydają się szczególnie istotne dla osób uczulonych na pyłki bylicy pospolitej lub pyłki brzozy. Wydaje się, że nie uczulają jedynie owoce i nasiona mlecza. Ale nie ma w tym też nic dziwnego – owoców i nasion tej rośliny raczej nie jemy.
