W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie związkiem między alergiami a pasożytami. Badania sugerują, że te pozornie odległe zjawiska mają wspólne korzenie ewolucyjne [1]. Ta intrygująca teoria, sformułowana pod koniec lat 70. XX wieku przez szkockiego uczonego A.B. Kaya, rzuca nowe światło na pochodzenie alergii i może mieć istotne implikacje dla pacjentów cierpiących na choroby alergiczne.
Wspólny początek?
Teoria Kaya zakłada, że mechanizmy obronne organizmu wobec pasożytów i alergii mają wspólne pochodzenie. Nasz układ odpornościowy ewoluował, aby chronić nas przed inwazjami pasożytniczymi. Jednak w związku z poprawą higieny i zmniejszeniem ekspozycji na pasożyty w nowoczesnych społeczeństwach ten sam układ może reagować nadmiernie na nieszkodliwe substancje. To zaś prowadzi do rozwoju alergii [1–4].
Kluczowi gracze: IgE, eozynofile i mastocyty
W reakcjach alergicznych oraz w obronie przeciw robakom pasożytniczym główne role odgrywają immunoglobulina E (IgE), eozynofile oraz mastocyty [2,3,5,6].
- IgE – to przeciwciało, które w przypadku alergii łączy się z alergenami, inicjując reakcję alergiczną. W walce z pasożytami IgE uczestniczy w ich eliminacji. Podwyższony poziom IgE w surowicy krwi może sugerować obecność alergii lub infekcji pasożytniczej [1,7,8].
- Eozynofile – ten rodzaj białych krwinek wykazuje aktywność w obu przypadkach. Podczas reakcji alergicznej eozynofile migrują do tkanek i wywołują stan zapalny. W zwalczaniu pasożytów atakują je bezpośrednio, uwalniając substancje cytotoksyczne. Zwiększona liczba eozynofilów we krwi lub tkankach może wskazywać zarówno na alergię, jak i na obecność pasożytów [9–11].
- Mastocyty – odgrywają kluczową rolę zarówno w reakcjach alergicznych, jak i w obronie przeciwpasożytniczej. W alergii, pobudzone przez IgE, uwalniają histaminę i inne mediatory zapalne. Podczas infekcji pasożytniczych wydzielają substancje przeciwpasożytnicze i rekrutują inne komórki odpornościowe. Zwiększona aktywność mastocytów występuje w obu tych stanach [6,7].
Pasożyty jako architekci odporności
Fascynującym aspektem tej relacji jest zdolność pasożytów do modulowania naszego układu odpornościowego. Mogą one wpływać na działanie systemu immunologicznego poprzez hamowanie niektórych jego reakcji. Szczególnie robaki potrafią selektywnie „wyciszać” określone mechanizmy odpowiedzi immunologicznej, co paradoksalnie może zmniejszać ryzyko rozwoju alergii [12]. Osiągają to poprzez wydzielanie substancji ograniczających nadmierną aktywność układu odpornościowego.
Ta obserwacja dała początek hipotezie higienicznej, która sugeruje, że ograniczona ekspozycja na różne czynniki środowiskowe (w tym mikroorganizmy i pasożyty) we wczesnym dzieciństwie może przyczyniać się do wzrostu częstości występowania alergii w krajach rozwiniętych [13,14].
Wpływ pasożytów na układ odpornościowy
Odziaływanie pasożytów na nasz układ odpornościowy zależy od wielu czynników. Najważniejsze z nich to gatunek pasożyta, czas trwania inwazji i warunki środowiskowe.
Gatunki pasożytów
- Ascaris lumbricoides (glista ludzka) może zwiększać ryzyko rozwoju i manifestacji astmy oraz alergii [15,16].
- Trichuris suis (włosogłówka świńska), Ancylostoma duodenale (tęgoryjec dwunastnicy) i Necator americanus (tęgoryjec amerykański) mogą wykazywać działanie ochronne przed rozwojem chorób o podłożu alergicznym [15,17].
- Wpływ Trichuris trichiura (włosogłówki ludzkiej), Enterobius vermicularis (owsika ludzkiego) i Strongyloides stercoralis (węgorka jelitowego) nie jest jednoznaczny [13,15].
Czas trwania inwazji
- Faza ostra: Charakteryzuje się silną reakcją zapalną. W tej fazie niektóre robaki pasożytnicze, w szczególności nicienie jelitowe (np. Ascaris lumbricoides), mogą wywoływać silną odpowiedź immunologiczną typu Th2. Ten rodzaj odpowiedzi jest typowy zarówno dla obrony organizmu przed pasożytami, jak i dla reakcji alergicznych. Skutkuje wzmożoną produkcją przeciwciał IgE oraz wzrostem liczby eozynofilów (eozynofilią), co może potencjalnie zwiększać ryzyko rozwoju alergii lub nasilać już istniejące reakcje alergiczne. W konsekwencji podczas ostrej fazy inwazji pasożytniczej może dojść do tymczasowego wzmocnienia odpowiedzi alergicznej organizmu [18–21].
- Faza przewlekła: Podczas długotrwałej obecności pasożytów w organizmie następuje złożona modulacja odpowiedzi immunologicznej. Pasożyty wydzielają substancje hamujące nadmierną aktywność układu odpornościowego. To może prowadzić do zmniejszenia objawów alergii, choć efekt zależy od wielu indywidualnych czynników [18,19,22].
Środowisko życia żywiciela
- Warunki środowiskowe, takie jak higiena, dieta i ekspozycja na patogeny, również wpływają na odpowiedź immunologiczną na pasożyty i alergeny [18].
- W krajach rozwijających się, gdzie infekcje pasożytnicze są powszechne, często obserwuje się niższe wskaźniki alergii [23,24].
Przewlekłe zarażenia pasożytnicze mogą prowadzić do długotrwałej modulacji układu odpornościowego i wpływać na rozwój lub hamowanie alergii. Efekt może być różny w zależności od czasu trwania inwazji, obciążenia pasożytniczego i wieku, w którym doszło do pierwszego kontaktu z pasożytem.
Hipoteza higieniczna
Hipoteza higieniczna sugeruje, że ograniczona ekspozycja na pasożyty i inne patogeny we wczesnym dzieciństwie może zaburzać prawidłowy rozwój układu odpornościowego. Według tej koncepcji brak kontaktu z pewnymi mikroorganizmami w kluczowym okresie rozwoju może prowadzić do nadmiernej reaktywności układu immunologicznego i zwiększać skłonność do alergii. To częściowo wyjaśnia, dlaczego w krajach rozwiniętych, gdzie kontakt z pasożytami jest ograniczony, obserwuje się wyższy odsetek alergii niż w krajach rozwijających się [25].
Jednakże najnowsze badania wskazują, że relacja między ekspozycją na pasożyty a rozwojem alergii jest bardziej złożona i zależy od wielu różnych czynników, w tym genetyki żywiciela i specyfiki jego mikrobiomu [13,14,26,27].
Ukryte powiązania – reakcje krzyżowe
Niektóre pasożyty, zwłaszcza robaki pasożytnicze, posiadają antygeny, które mogą wywoływać reakcje krzyżowe z alergenami pochodzącymi z innych źródeł [1]. Najważniejszym przykładem jest białko zwane tropomiozyną, występujące zarówno w pasożytach, jak i w roztoczach kurzu domowego czy owocach morza. Osoba uczulona na tropomiozynę jednego pochodzenia może reagować alergicznie na tropomiozyny z innych źródeł. Na przykład pacjenci uczuleni na tropomiozynę glisty ludzkiej mogą wykazywać reakcje alergiczne na roztocze kurzu domowego, a osoby z alergią na krewetki mogą doświadczać reakcji po kontakcie z niektórymi pasożytami [5,28].
Zjawisko to, nazywane reaktywnością krzyżową, ma istotne znaczenie kliniczne. Zdarza się, że prowadzi ono do niejednoznacznych wyników testów alergicznych i komplikuje diagnozę. Na przykład pozytywny wynik testu na alergię na roztocze kurzu domowego u osoby z historią zarażenia pasożytami może wymagać dodatkowej weryfikacji. Zrozumienie tych reakcji jest kluczowe dla prawidłowej interpretacji testów diagnostycznych [16,29].
Podobieństwa i różnice – objawy alergii a objawy inwazji pasożytniczych
Objawy alergii i inwazji pasożytniczych są często na tyle podobne, że może to utrudniać prawidłową diagnostykę [16,30]. Do wspólnych objawów należą:
- świąd skóry
Świąd w alergiach może być wynikiem kontaktu z alergenem (np. pyłkami), podczas gdy w infekcjach pasożytniczych (np. świerzbie) pasożyty bezpośrednio podrażniają skórę [16,30,31].
- zmiany skórne
Pokrzywka czy egzema mogą wynikać zarówno z reakcji alergicznych, jak i z obecności pasożytów [32]. Zmiany alergiczne często mają formę zaczerwienionych, swędzących plam, natomiast zmiany wywołane przez pasożyty mogą obejmować ślady ugryzień lub drobne pęcherzyki [16,30,33,34].
- problemy oddechowe
Pasożyty migrujące przez płuca (np. glisty) mogą powodować kaszel i duszność, co jest również typowe dla astmy alergicznej. Jednak w przypadku inwazji pasożytów objawy te są często krótkotrwałe i związane z cyklem życiowym pasożyta. Natomiast w astmie alergicznej mają charakter nawracający i są powiązane z kontaktem z alergenem. Inwazje płucne mogą prowadzić również do innych poważnych problemów, takich jak zapalenie płuc [35,36].
- dolegliwości trawienne
Nudności, wymioty, biegunka i ból brzucha mogą wynikać z obecności pasożytów jelitowych, ale także z alergii pokarmowych. Pasożyty oddziałują bezpośrednio na przewód pokarmowy. Zaś alergie pokarmowe to reakcje immunologiczne na spożywane produkty (37,38).
- zmęczenie i osłabienie
Zarówno alergie, jak i inwazje pasożytnicze mogą prowadzić do chronicznego zmęczenia. W przypadku pasożytów dodatkowym czynnikiem może być anemia spowodowana obniżeniem poziomu hemoglobiny, niedoborem żelaza lub zaburzeniami wchłaniania składników odżywczych [36,37,39].
Alergia a pasożyty – diagnostyka różnicowa
Podwyższone stężenie IgE całkowitego i wzrost liczby eozynofilów we krwi może wskazywać zarówno na alergię, jak i na choroby pasożytnicze [37]. Dokładna diagnostyka jest kluczowa dla rozróżnienia między alergią a inwazją pasożytniczą i wdrożenia odpowiedniego leczenia [37]. W przypadku nietypowych objawów lub braku odpowiedzi na standardowe leczenie alergii warto rozważyć poszerzenie diagnostyki o badania w kierunku pasożytów.
Diagnostyka pod kątem występowania pasożytów obejmuje:
- badania kału
Są to podstawowe i zarazem najważniejsze badania w diagnostyce pasożytów jelitowych. Wykonuje się je w specjalistycznych laboratoriach. Polegają najczęściej na analizie trzech próbek kału (w celu zwiększenia szansy na wykrycie pasożytów). Badania obejmują poszukiwanie jaj, larw i dorosłych form pasożytów. Wykorzystują techniki koncentracji i barwienia [37,40].
- testy serologiczne
Wykrywają przeciwciała przeciwko specyficznym pasożytom. Są kluczowe w diagnostyce pasożytów tkankowych i/lub trudnych/niemożliwych do wykrycia w kale. Przykładem jest Toxocara canis/cati (glista psia/kocia), której larwy migrują przez tkanki człowieka i nie rozwijają się do postaci dorosłej w przewodzie pokarmowym. Toxocara nie może być wykryta w kale, dlatego diagnostyka serologiczna jest niezbędna (37,41).
Do innych metod diagnostycznych należą:
- endoskopia i biopsja
Umożliwiają bezpośrednie wykrycie pasożytów jelitowych lub tkankowych [42].
- badania obrazowe
USG, CT i MRI pomagają w wykrywaniu pasożytów w narządach wewnętrznych [43].
Praktyczne porady dla pacjentów
Diagnostyka: Jeśli objawy alergiczne utrzymują się mimo leczenia, warto rozważyć badania w kierunku pasożytów. Jest to szczególnie istotne, gdy we krwi stwierdza się wysokie stężenie IgE całkowitego i zwiększoną liczbę eozynofilów, a testy skórne na typowe alergeny atopowe są ujemne. Taki obraz może sugerować inwazję pasożytniczą, która czasem naśladuje objawy alergii lub współistnieje z nią.
Testy alergiczne: Pacjenci powinni informować lekarzy o przebytych inwazjach pasożytniczych przed przeprowadzeniem testów alergicznych ze względu na możliwość wystąpienia reakcji krzyżowych.
Nowe perspektywy leczenia: Zrozumienie związku między pasożytami a alergiami otwiera drogę do innowacyjnych metod leczenia. Trwają badania nad wykorzystaniem zmodyfikowanych cząstek pochodzących od pasożytów do modulowania reakcji alergicznych [17].
Higiena a zdrowie: Choć utrzymanie higieny jest kluczowe dla zdrowia, warto pamiętać, że nadmierna sterylność otoczenia, szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa, może mieć nieoczekiwane konsekwencje dla rozwoju układu odpornościowego.
Konsultacja lekarska przed odrobaczaniem: Nie należy przeprowadzać „profilaktycznego odrobaczania” bez wcześniejszej konsultacji lekarskiej i odpowiednich badań. Stosowanie leków przeciwpasożytniczych bez medycznego uzasadnienia może być niepotrzebne i potencjalnie szkodliwe. Każdy przypadek powinien zostać indywidualnie oceniony przez specjalistę.
Alergia a pasożyty – podsumowanie
Związek między alergiami a pasożytami to fascynujący obszar badań, który może zrewolucjonizować nasze podejście do chorób alergicznych. Dla pacjentów oznacza potencjalne nowe metody diagnostyki i leczenia. Jednocześnie związek ten jest kolejnym dowodem na złożoność naszego układu odpornościowego i przypomina, że w naturze nawet pozornie szkodliwe organizmy mogą pełnić istotne funkcje w kształtowaniu naszego zdrowia [17]. Dalsze badania w tej dziedzinie mogą przynieść przełomowe odkrycia w zrozumieniu i leczeniu chorób alergicznych.
______________
Artykuł bazuje na najnowszych odkryciach naukowych w dziedzinie alergologii, a jednocześnie odwołuje się do fundamentalnych badań z końca XX wieku. Znaczący wkład w zrozumienie mechanizmów reakcji alergicznych i ich potencjalnego związku z odpornością przeciwpasożytniczą wniósł w latach 70. XX wieku szkocki naukowiec Kay. Warto jednak podkreślić, że istnieją również alternatywne teorie dotyczące genezy alergii.
Celem tekstu jest analiza i dyskusja nad aktualnym stanem wiedzy w alergologii, nie zaś tworzenie nowej teorii.
W artykule termin “alergia” odnosi się do reakcji natychmiastowej (typ I według klasyfikacji Gella i Coombsa). Z kolei określenie “pasożyt” dotyczy głównie wielokomórkowych robaków pasożytniczych, w dawnej nomenklaturze nazywanych helmintami.
