Reakcje po użądleniu przez owada błonkoskrzydłego – alergia czy nie?
Substancje zawarte w jadzie lub ślinie owadów są zdolne do wywoływania zarówno reakcji toksycznych, jak i alergicznych (najczęściej zależnych od IgE). Mogą wywołać nawet oba rodzaje reakcji jednocześnie (np. w przypadku nadwrażliwości na alergeny śliny komara) [1]. Kiedy można mówić o odczynie alergicznym, a kiedy o reakcji toksycznej po użądleniu? Na ich rozróżnienie pozwalają:
- obserwacja objawów (rodzaju, nasilenia, czasu występowania),
- interpretacja wyników badań diagnostycznych zleconych przez alergologa.
Reakcje niealergiczne:
- zwykła reakcja miejscowa – ból lub pieczenie w miejscu ukłucia/użądlenia, niewielki obrzęk skóry (o średnicy do kilku cm) i rumień; utrzymuje się od kilku godzin do kilku dni; reakcji miejscowej mogą towarzyszyć objawy ogólne w postaci gorączki lub powiększenia okolicznych węzłów chłonnych,
- uogólniona reakcja toksyczna – po użądleniu wielokrotnym, gromadnym (przez więcej niż 10 owadów), objawy: zawroty głowy, wymioty, utrata przytomności z drgawkami; może prowadzić m.in. do uszkodzenia wielonarządowego (serca, wątroby i nerek), rabdomiolizy (rozpadu mięśni), a nawet do zgonu [3,7,8,9].
Skrajnie rzadko zdarzają się reakcje nietypowe, o charakterze neurologicznym, takie jak np. zapalenie nerwów lub naczyń, napady padaczkowe [3,4,7]. Występują w ciągu od kilku minut do kilku godzin po zdarzeniu [3]. W wyniku użądlenia może też dojść do zawału serca, zatorowości, zakrzepicy, poronienia [3].
Prawdopodobna jest również reakcja alergiczna typu późnego, która zaczyna rozwijać się w ciągu od 3 dni do 2 tygodni po użądleniu. Może manifestować rodzaju wysypkami na skórze, pokrzywką, chorobą posurowiczą (bólem głowy, bólami stawów, gorączką, ogólnym zmęczeniem, obrzękiem naczynioruchowym) [10].
Reakcje alergiczne:
- rozległa reakcja miejscowa – ból lub pieczenie w miejscu ukłucia/użądlenia, obrzęk o średnicy powyżej 10 cm, który utrzymuje się powyżej 24h (może się powiększać przez 1–2 dni), objawy towarzyszące: ból głowy, gorączka, uczucie rozbicia, dreszcze, stan zapalny wzdłuż naczyń chłonnych (głównie przy użądleniu przez osę),
- uogólniona reakcja alergiczna – najczęściej natychmiastowa, ma różne postacie (od łagodnej po ciężką reakcję anafilaktyczną), jest klasyfikowana według czterostopniowej skali Muellera [4,7,8,10].
| SKALA MUELLERA [8] | |
| Stopień | Objawy |
| I | Świąd, pokrzywka, osłabienie, nudności, niepokój |
| II | Co najmniej jeden z objawów powyższych + co najmniej dwa z poniższych: obrzęk naczynioruchowy, ucisk w klatce piersiowej, zawroty głowy, ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka |
| III | Co najmniej jeden z objawów powyższych + co najmniej dwa z poniższych: wydłużony wydech, stridor (świst krtaniowy), duszność z „graniem w piersiach”, chrypka, dysfagia (zaburzenia połykania), dysartria (bełkotliwa mowa), osłabienie, zamroczenie, lęk przed śmiercią |
| IV | Co najmniej jeden z objawów powyższych + co najmniej dwa z poniższych: spadek ciśnienia tętniczego, utrata świadomości, sinica, nietrzymanie moczu i stolca |
Czym jest reakcja anafilaktyczna? Objawy
Anafilaksja, która może wystąpić u osoby uczulonej na jady owadów, to zagrażająca życiu gwałtowna, szybko rozwijająca się reakcja nadwrażliwości. Najcięższą reakcją tego typu jest wstrząs anafilaktyczny, który objawia się obniżeniem ciśnienia tętniczego (poniżej granicy uznanej dla danej grupy wiekowej za hipotensję) ze zmniejszeniem przepływu krwi przez życiowo ważne narządy. Wskutek wstrząsu anafilaktycznego dochodzi do utraty przytomności, zakłócenia funkcji serca, zaburzeń oddychania, a w konsekwencji do zatrzymania oddechu i krążenia [11]. Dlatego u osób z istotną klinicznie alergią na jad owadów nawet jedno użądlenie owada danego gatunku może doprowadzić do zgonu w ciągu kilku minut.
Nigdy nie wiemy, czy u danej osoby dojdzie do anafilaksji – decyduje o tym wiele czynników. Prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji alergicznej jest niewątpliwie większe u osób narażonych na częste użądlenia, np. u pszczelarzy, pracowników szklarni, ogrodników, leśników czy wędkarzy. Natomiast ryzyko ciężkiej reakcji uogólnionej jest zwiększone u osób:
- chorujących na mastocytozę (chorobę polegająca na nadmiernej produkcji mastocytów w szpiku i ich obecności w skórze),
- z genetyczną predyspozycją do zaburzeń produkcji enzymu mastocytów – tryptazy,
- z niekontrolowaną lub ciężką astmą,
- z ciężkimi chorobami serca,
- po przebytej wcześniej reakcji anafilaktycznej [11].
Użądlenie przez owada według niektórych źródeł jest główną przyczyną anafilaksji u dorosłych – powoduje niemal połowę wszystkich tych zdarzeń [2]. U dzieci ciężkie, potencjalnie zagrażające życiu objawy po użądleniu występują rzadziej.
Według wytycznych Światowej Organizacji Alergii, jeśli wiemy, że osoba uczulona miała kontakt z alergenem i reaguje gwałtownymi objawami z dwóch układów równocześnie, możemy podejrzewać anafilaksję (nawet jeśli nie ma pokrzywki ani obrzęku) [12]. U osób ze zdiagnozowaną anafilaksją na jad owada danego gatunku wystąpienie zagrażających życiu objawów tylko z jednego narządu (obrzęk krtani, obturacja oskrzeli, hipotensja) pozwala na rozpoznanie reakcji anafilaktycznej i kwalifikuje do podania adrenaliny.
W przebiegu reakcji anafilaktycznej mogą wystąpić objawy ze strony:
- skóry (pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy),
- układu oddechowego (obrzęk krtani, zwężenie oskrzeli),
- przewodu pokarmowego (ból brzucha, wymioty, biegunka),
- układu sercowo-naczyniowego (spadek ciśnienia tętniczego, pełnoobjawowy wstrząs anafilaktyczny) [3].
Należy pamiętać, że anafilaksja niekiedy przebiega w dwóch fazach. Oznacza to, że część osób z alergią (około 5%) po kilku godzinach od udzielenia pomocy doświadcza nawrotu objawów [11].
Co robić po użądleniu przez owada?
Użądlenie przez owada w zdecydowanej większości przypadków (jeśli nie występują objawy alergii) nie wymaga podejmowania żadnych działań – poza ewentualnym wyciągnięciem żądła i odkażeniem [8]. Jednak osoba z rozpoznaną przez lekarza alergią powinna być przygotowana na ponowne wystąpienie objawów alergicznych po użądleniu.
Najważniejszym zadaniem takiej osoby jest noszenie ze sobą zestawu leków ratunkowych obejmujących leki doustne, które mogą powstrzymać postęp reakcji po użądleniu, a nawet ocalić życie. W uzasadnionych przypadkach osoby, które przebyły anafilaksję lub uogólnioną reakcję skórną (jeśli towarzyszy im silne poczucie lęku przed kolejnymi użądleniami i/lub są narażone na częsty kontakt z owadami) powinny być zaopatrzone w adrenalinę oraz przeszkolone ze wskazań i techniki podania leku. Są sytuacje, w których trzeba mieć dwa opakowania adrenaliny do samodzielnego podania (ciężka anafilaksja w wywiadzie, z koniecznością podania co najmniej dwóch dawek adrenaliny, otyłość).
Występowanie objawów reakcji anafilaktycznej powinno skłonić do natychmiastowego działania. Należy niezwłocznie wdrożyć postępowanie przeciwwstrząsowe, w którym kluczowe jest podanie adrenaliny (epinefryny).
Jak zatem postępować po bliskim spotkaniu z owadem?
| Użądlenie przez owada – postępowanie [7,8,13] | |
| Miejscowa reakcja niealergiczna | Reakcja alergiczna |
| · Jeśli żądło pozostało w skórze, usuń je – paznokciem albo przy użyciu pęsety czy igły. Nie wyciskaj ani nie uciskaj, by nie uwolnić większej ilości jadu! · Umyj i zdezynfekuj miejsce użądlenia. · Przyłóż do skóry coś chłodnego (np. zimny wkład żelowy lub woreczek z lodem), by zmniejszyć obrzęk i ból. · Możesz użyć żelu łagodzącego odczyn po ukąszeniu owadów (o działaniu przeciwhistaminowym). · W przypadku nadkażenia bakteryjnego udaj się do lekarza, ponieważ wskazana jest antybiotykoterapia (miejscowa lub ogólna). | · Jak najszybciej usuń żądło (najlepiej zrobić to w ciągu 30 sekund). · Zdezynfekuj skórę i przyłóż do niej zimny okład. · Skorzystaj z zestawu pierwszej pomocy, w skład którego powinny wchodzić: wziewny β2-mimetyk w przypadku wystąpienia duszności, doustny lek przeciwhistaminowy II generacji o szybkim początku działania i doustny glikokortykosteroid, a także ampułkostrzykawka (lub autowstrzykiwacz) z epinefryną – na wypadek reakcji anafilaktycznej.
Anafilaksja: · Ułóż osobę poszkodowaną w bezpiecznej pozycji: siedzącej (w przypadku niewydolności oddechowej), leżącej z uniesionymi nogami (w przypadku spadku ciśnienia tętniczego krwi), bocznej ustalonej (w przypadku wymiotów lub utraty przytomności) · Domięśniowo podaj epinefrynę w przednio-boczną powierzchnię uda (w 1/3 jego górnej części). W razie potrzeby zastosuj kolejną dawkę po 5–15 minutach. Nie ma konieczności zdejmowania ubrania, o ile lek podawany jest ze wstrzykiwacza. · Zadzwoń pod 999 lub 112. · Kontroluj stan osoby poszkodowanej aż do przyjazdu zespołu ratownictwa medycznego. · W razie zatrzymania krążenia podejmij resuscytację. |
Śmierć z powodu użądlenia przez owada. Alarmujące statystyki
Przyjmuje się, że śmiertelność z powodu użądlenia przez owada wynosi około 0,45 na 1 mln mieszkańców w ciągu roku [5], co w przypadku polskiej populacji daje kilkanaście zgonów rocznie. Prawdopodobnie jednak statystki te są niedoszacowane [6]. Umierają najczęściej osoby starsze i ze schorzeniami takimi jak niewydolność krążenia, miażdżyca, choroba wieńcowa, przewlekła obturacyjna choroba płuc. Zwiększone ryzyko dotyczy mieszkańców obszarów wiejskich, a szczególnie pszczelarzy (odsetek uczuleń na jady owadów w tej grupie sięga 30–60%!), pracowników szklarni, sadowników, rolników [3,5,11].
Alarmujący jest fakt, że w ostatnich 10 latach nastąpił sześciokrotny wzrost częstości występowania anafilaksji (z różnych przyczyn) [14]. Ogromny postęp w dostępności leczenia i przekazywaniu zaleceń związanych z posiadaniem przy sobie adrenaliny do samodzielnego podania powoduje, że liczba zgonów utrzymuje się na stałym poziomie. Niemniej jednak z badań przeprowadzonych w USA wynika, że epinefrynę zastosowało zaledwie 17% nastolatków, u których wystąpiła anafilaksja [15]. Tymczasem istnieją dowody naukowe na to, że już jedna dawka tego leku pozwala ograniczyć około 90% reakcji anafilaktycznych [15]. Skuteczność działania zależy od tego, jak szybko zostanie udzielona pomoc – znaczenie ma każda minuta.
Jak chronić się przed owadami, by uniknąć użądlenia?
Niestety, środki odstraszające, czyli tzw. repelenty, nie działają na owady błonkoskrzydłe [8]. Ryzyko użądlenia można jednak zmniejszyć, stosując najważniejsze zasady bezpieczeństwa.
- W okresie wzmożonej aktywności owadów zapylających unikaj przebywania w pobliżu pasiek, kwitnących roślin, sadów i owoców, które opadły z drzew.
- Nie chodź boso po trawie, na łąkę i do sadu nie wybieraj się też w sandałach ani klapkach.
- Zakładaj odzież zakrywającą całe ciało, jeśli planujesz prace ogrodowe. Pamiętaj o rękawicach.
- Nie noś wzorzystych, jaskrawych ubrań. Nie używaj też słodkich perfum ani innych intensywnie pachnących kosmetyków.
- Zachowaj ostrożność podczas jedzenia i picia na świeżym powietrzu, a najlepiej zrezygnuj z pikników. Zwracaj uwagę szczególnie na owoce, lody i słodkie napoje w butelkach czy puszkach, do których mógł dostać się owad.
- Szczelnie przykrywaj pojemniki na śmieci.
- Zamykaj okna w ciągu dnia lub zamontuj na nich siatki izolujące. Nie otwieraj też okien w samochodzie podczas jazdy.
- Nie zbliżaj się do gniazd ani rojów owadów.
- Nie uderzaj latających owadów [8,9,16].
Konsultacja merytoryczna:
Na co dzień pracuje w Klinice Chorób Wewnętrznych Pneumologii i Alergologii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu. Pełni również funkcję Przewodniczącej Koła Dolnośląskiego PTA. Interesuje się immunoterapią, alergią na jad owadów, alergią na leki oraz alergią na pyłki.
____________________________________________________________
Pani Profesor pracuje w Klinice Chorób Dzieci Katedry Pediatrii, Uniwersytetu Jagilońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Specjalizuje się w alergologii dziecięcej. Pełni funkcję członka zarządu Sekcji Anafilaksji, alergii na jady owadów, mastocytozy Polskiego Towarzystwa Alergologicznego.
Partner publikacji:
