Czym są salicylany?
Salicylany to grupa naturalnych związków fenolowych składających się z soli i estrów kwasu salicylowego. Związki te są szeroko rozpowszechnione w świecie roślinnym. Odgrywają istotną rolę w regulacji odpowiedzi odpornościowej roślin na stres biotyczny (np. infekcje patogenne) oraz abiotyczny (np. suszę, uszkodzenia mechaniczne).
Źródłem salicylanów są przede wszystkim warzywa, owoce, zioła oraz przyprawy, a także napoje takie jak herbata, wino czy piwo. Związki te odgrywają również istotną rolę w lecznictwie. Syntetyczne pochodne salicylanów, takie jak kwas acetylosalicylowy, wykazują działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz przeciwgorączkowe. Czyni je to szeroko stosowanymi środkami farmakologicznymi w terapii wielu schorzeń [1,2].
Nietolerancja czy alergia na salicylany?
Nietolerancja salicylanów to forma nadwrażliwości na pochodne kwasu salicylowego, np. salicylan metylu, sodu, choliny. Związki te są obecne zarówno naturalnie w wielu produktach roślinnych (np. przyprawach, owocach, warzywach), jak i syntetycznie w lekach (np. aspirynie) oraz kosmetykach. W odróżnieniu od klasycznych alergii IgE-zależnych reakcje te mają charakter niealergiczny (pseudoalergiczny), co oznacza, że przebiegają bez aktywacji układu odpornościowego.
Mechanizmem leżącym u podstaw tej nadwrażliwości jest zaburzenie równowagi mediatorów lipidowych, które skutkuje nasileniem procesów zapalnych, szczególnie w obrębie układu oddechowego i skóry [3,4,5,6].
Jak objawia się nietolerancja salicylanów?
Obraz kliniczny jest zróżnicowany i zależny od indywidualnej wrażliwości pacjenta oraz dawki, na którą był eksponowany. Najczęściej występują:
Objawy skórne:
- pokrzywka przewlekła,
- świąd skóry,
- rumień i wysypki plamisto-grudkowe,
- obrzęk naczynioruchowy (np. warg, powiek, krtani).
Objawy ze strony układu oddechowego:
- astma oskrzelowa (często ciężka i trudna do kontroli),
- przewlekły nieżyt nosa,
- polipy nosa,
- napadowa duszność i świszczący oddech.
Objawy ze strony przewodu pokarmowego:
- bóle brzucha,
- wzdęcia i biegunki,
- objawy przypominające zespół jelita drażliwego (IBS),
- możliwe nasilenie stanu zapalnego w nieswoistych chorobach zapalnych jelit (IBD).
Objawy ogólnoustrojowe:
- zaczerwienienie skóry (flush),
- spadki ciśnienia tętniczego,
- zawroty głowy.
U osób z chorobą dróg oddechowych zaostrzoną przez niesteroidowe leki przeciwzapalne (ang. aspirin-exacerbated respiratory disease – AERD) spożycie salicylanów lub NLPZ (niesteroidowych leków przeciwzapalnych) może wywołać ciężkie objawy oddechowe [7,8,9].
Salicylany w żywności – tabela
Stężenie salicylanów w żywności jest zróżnicowane i zależy od wielu czynników biologicznych oraz technologicznych. Tabela przedstawia główne grupy produktów, które zawierają te związki.
Główne źródła salicylanów w diecie | |
| Zioła i przyprawy – najwyższe stężenia | Zgodnie z danymi analitycznymi, przyprawy i zioła wykazują najwyższe zawartości salicylanów w diecie. Dotyczy to szczególnie: ● curry, ● papryki, ● tymianku, ● rozmarynu, ● oregano. Na przykład zawartość salicylanów w curry może wynosić nawet 218 mg/100g produktu . Związane jest to z wysokim stopniem koncentracji fitozwiązków, tj. substancji chemicznych produkowanych przez rośliny mające dla człowieka właściwości prozdrowotne, oraz niską zawartością wody w przyprawach suszonych. |
| Owoce i warzywa – bogate źródła naturalne | Salicylany są powszechnie obecne w świeżych i suszonych owocach, a ich stężenie może być istotne klinicznie u osób z nadwrażliwością. Szczególnie bogate w te związki są: ● winogrona, jagody, morele, śliwki, ● pomidory, ogórki. W warzywach zawartość salicylanów waha się w przedziale 0–6 mg/100 g, w zależności od gatunku i stopnia dojrzałości rośliny. |
| Napoje – znaczące, często pomijane źródła | Salicylany obecne są również w napojach, szczególnie w: ● herbacie czarnej i zielonej – zawartość zależna od rodzaju liści i sposobu parzenia, ● winie i innych napojach alkoholowych – szczególnie tych fermentowanych z udziałem owoców lub ziół. |
| Pozostałe źródła – miód, słodycze | Inne produkty zawierające salicylany to: ● miód naturalny, ● słodycze aromatyzowane ziołami – np. lukrecja, miętówki. |
Produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso, ryby, nabiał) oraz produkty zbożowe zawierają śladowe lub nieistotne ilości salicylanów.
Co decyduje o ilości salicylanów w naszych posiłkach?
Zawartość salicylanów w produktach roślinnych jest zależna od wielu czynników, m.in.:
- gatunku i odmiany rośliny,
- warunków środowiskowych i agrotechnicznych (nasłonecznienia, stresu abiotycznego),
- stopnia dojrzałości,
- metod przetwarzania (np. suszenie, gotowanie) i przechowywania.
Przykładowo obróbka cieplna może zarówno zmniejszać, jak i zwiększać biodostępność salicylanów, w zależności od rodzaju żywności.
Dieta roślinna a poziom salicylanów w organizmie
Badania sugerują, że opieranie jadłospisu na produktach roślinnych może skutkować podwyższonym poziomem kwasu salicylowego w surowicy. Dotyczy to szczególnie osób stosujących dietę wegetariańską lub wegańską. Poziom kwasu salicylowego w takich przypadkach może osiągać wartości porównywalne do efektów przyjmowania niskiej dawki aspiryny (75 mg na dobę) [10,11,12,13,14].
Zastosowanie salicylanów w kosmetologii
Kwas salicylowy (acidum salicylicum) oraz jego pochodne stanowią istotne składniki aktywne w szerokim zakresie produktów kosmetycznych i dermatologicznych. Ze względu na swoje właściwości keratolityczne (rozpuszczanie i złuszczanie zrogowaciałego naskórka), przeciwzapalne i antyseptyczne, są wykorzystywane zarówno w preparatach leczniczych, jak i kosmetycznych, np.:
- przeciwtrądzikowych,
- przeciwłupieżowych (szampony lecznicze),
- złuszczających (peelingi chemiczne),
- wspomagających leczenie łuszczycy, egzemy, rybiej łuski i rogowacenia przymieszkowego [15].
W kosmetykach powszechnie stosuje się również inne pochodne salicylanów, np. estry kwasu salicylowego:
- methyl salicylate – substancja zapachowa o charakterystycznym miętowym aromacie; wykorzystywana w produktach pielęgnacyjnych oraz leczniczych (np. w maściach rozgrzewających),
- benzyl salicylate – pełni funkcję substancji zapachowej i utrwalającej kompozycje aromatyczne; obecny w perfumach i kosmetykach pielęgnacyjnych,
- ethylhexyl salicylate (octisalate) – filtr UVB wykorzystywany w kosmetykach przeciwsłonecznych, zwiększający trwałość filtrów organicznych [16,17].
Osoby z potwierdzoną nietolerancją salicylanów powinny zwracać uwagę na obecność tych składników w kosmetykach, ponieważ mogą one wywoływać reakcje niepożądane, szczególnie przy długotrwałej ekspozycji skórnej [16,17,18,19].
Young happy woman in towel applying organic face mask and looking at round mirror in stylish bathroom. Girl making facial massage with scrub, peeling and cleaning skin on face. Skin Care
Bezpieczeństwo stosowania – regulacje
Zgodnie z aktualną opinią Scientific Committee on Consumer Safety (SCCS/1601/18) oraz przepisami rozporządzenia (WE) nr 1223/2009 dotyczącego kosmetyków kwas salicylowy i jego pochodne mogą być stosowane w produktach kosmetycznych z zachowaniem określonych limitów stężenia:
- do 3% w produktach spłukiwanych (np. szamponach, żelach),
- do 2% w produktach pozostających na skórze (np. kremach, tonikach),
- do 0,5% w produktach do codziennego użytku, takich jak balsamy do ciała, mleczka, kosmetyki do makijażu.
Dodatkowo stosowanie salicylanów w kosmetykach dla dzieci poniżej 3. roku życia (z wyjątkiem szamponów) jest ograniczone ze względów bezpieczeństwa [16,17,18].
Dieta niskosalicylanowa – kiedy i dla kogo?
Dieta niskosalicylanowa jest najczęściej zalecana u pacjentów:
- z potwierdzoną nietolerancją salicylanów,
- z zespołem nadwrażliwości na aspirynę (AERD, dawniej: zespół Samtera),
- z nawracającymi objawami astmatycznymi, pokrzywkowymi lub migrenowymi po spożyciu określonych produktów roślinnych lub leków NLPZ,
- z przewlekłymi schorzeniami skóry (np. atopowym zapaleniem skóry), u których podejrzewa się komponentę dietozależną.
Jak usunąć salicylany z organizmu? Trzy etapy diety
Etap I: Faza eliminacyjna (2–4 tygodnie)
Celem jest maksymalne zredukowanie spożycia salicylanów egzogennych (pochodzących z zewnętrznych źródeł, dostarczanych wraz z pożywieniem). Zmniejszenie ich kumulacji w organizmie skutkuje złagodzeniem objawów nadwrażliwości.
Zalecana eliminacja obejmuje:
- większość warzyw i owoców (szczególnie: jagody, jabłka, pomidory, ogórki),
- przyprawy i zioła (np. tymianek, curry, oregano),
- napoje zawierające salicylany (herbatę, kawę, wino, piwo),
- leki OTC zawierające pochodne kwasu salicylowego (np. aspirynę, maści przeciwbólowe),
- kosmetyki, pasty do zębów i inne preparaty z methyl, benzyl, ethyl salicylate.
Etap II: Faza prowokacyjna (reintrodukcja)
Po osiągnięciu stabilizacji klinicznej, po 2–4 tygodniach, następuje kontrolowane wprowadzanie produktów zawierających niskie lub umiarkowane ilości salicylanów.
Cel: identyfikacja indywidualnego progu tolerancji, który może być zróżnicowany pomiędzy pacjentami.
Zalecenia praktyczne:
- wprowadzanie jednego nowego produktu co 2–3 dni (rotacja),
- obserwacja objawów przez minimum 48 godzin po ekspozycji,
- eliminacja produktu w przypadku nawrotu objawów (np. bólów głowy, pokrzywki, objawów astmatycznych).
Etap III: Dieta długoterminowa (faza stabilizacji)
Po ustaleniu indywidualnej tolerancji dieta przybiera formę zindywidualizowanego jadłospisu, który powinien uwzględniać:
- produkty dobrze tolerowane przez pacjenta,
- zapotrzebowanie energetyczne i mikroskładnikowe,
- obecność chorób współistniejących (np. AERD, AZS, nietolerancji pokarmowych) [21,22,23,].
Ryzyko niedoborów i rola opieki dietetycznej
Eliminacja licznych produktów roślinnych – głównych źródeł witamin, błonnika i antyoksydantów – w diecie niskosalicylanowej niesie ryzyko wystąpienia niedoborów żywieniowych.
Potencjalnie deficytowe składniki:
- witaminy: C, K, kwas foliowy, beta-karoten,
- minerały: magnez, wapń, potas,
- związki bioaktywne: polifenole, fitosterole, flawonoidy.
Długoterminowe niedobory mogą skutkować:
- zaburzeniami odporności,
- przewlekłymi stanami zapalnymi,
- zaburzeniami hematologicznymi (np. niedokrwistością),
- spowolnioną regeneracją tkanek.
Z tego względu kluczowa jest stała kontrola żywienia przez dietetyka klinicznego, który:
- opracuje pełnowartościową dietę eliminacyjną,
- zaleci bezpieczne substytuty pokarmowe,
- wdroży suplementację, gdy to konieczne [20].
Diagnostyka nadwrażliwości na salicylany – wyzwania i metody
Rozpoznanie nietolerancji salicylanów stanowi znaczące wyzwanie diagnostyczne ze względu na:
- brak jednoznacznych testów laboratoryjnych umożliwiających potwierdzenie nadwrażliwości. W przeciwieństwie do klasycznych alergii IgE-zależnych reakcje na salicylany nie angażują układu immunologicznego w sposób swoisty,
- niespecyficzność objawów, które mogą imitować inne schorzenia (np. astmę atopową, zespół jelita drażliwego, nietolerancje pokarmowe).
Aktualnie stosowane podejścia diagnostyczne obejmują:
- szczegółowy wywiad kliniczny z analizą diety, stosowanych leków i kosmetyków,
- monitorowanie objawów klinicznych po ekspozycji na produkty zawierające salicylany,
- w niektórych przypadkach: testy prowokacyjne z użyciem aspiryny lub zastosowanie diety eliminacyjnej z kontrolowanym ponownym wprowadzeniem produktów podejrzanych o zawartość salicylanów [24,25,26].
Z uwagi na złożoność obrazu klinicznego oraz brak standaryzowanych narzędzi diagnostycznych rozpoznanie powinno być prowadzone przez zespół specjalistów obejmujący lekarza (alergologa, pulmonologa, gastrologa) oraz dietetyka klinicznego.
