Strefa Alergii | ABC Alergii

Leki ziołowe a choroby dróg oddechowych. Sekrety fitoterapii

/ 5.

Data publikacji: 2025-01-29
Do przeczytania w 9 minut
Leki ziołowe znamy i stosujemy od pokoleń. Pełno ich w domowych apteczkach i często to właśnie one są pierwszą (a nawet jedyną) pomocą w walce z infekcjami. Mogą mieć w składzie dziesiątki różnych składników, natomiast łączy je jedno – wszystkie pochodzą z natury. Przez lekarzy nie są jednak traktowane na równi z preparatami syntetycznymi. Dlaczego tak się dzieje? Czy to świadczy o ich nieskuteczności? I czy ziołolecznictwo jest tym samym, co fitoterapia?

Leki ziołowe, czyli powrót do korzeni

Gdy rozmawiamy z moimi koleżankami i kolegami lekarzami i sugeruję, że może warto zastosować lek ziołowy, to wszyscy co najmniej się uśmiechają, machają ręką i mówią: „Gdzie tam, to przecież jakieś szamaństwo!”. Natomiast ja proponuję, żebyśmy wrócili do korzeni. Z historycznego punktu widzenia wszystkie leki są pochodzenia naturalnego. W pewnym momencie przemysł (chemiczny i farmaceutyczny) zajął się masową produkcją syntetycznych preparatów leczniczych, natomiast bazował – i wciąż bazuje – na naturalnych substancjach czynnych.

W przeszłości dzięki wykorzystaniu roślin do celów leczniczych odkryto wiele substancji będących obecnie popularnymi lekami, takimi jak:

  • morfina (mak lekarski),
  • taksol (cis krótkolistny),
  • digoksyna (naparstnica wełnista) [1].

Leki roślinne były używane od niepamiętnych czasów. Jeszcze niespełna 200 lat temu balsam zawierający korę wiśni, alkohol oraz opiaty reklamowano jako sposób na kaszel, „wszelkie choroby płuc” i na „grzeczne dziecko”.

Leki ziołowe

Fitoterapia – co to takiego?

Leki ziołowe są traktowane przez środowisko medyczne z pewnego rodzaju pogardą. Dlaczego tak jest? Zakorzeniło się przeświadczenie, że leczenie ziołami to ziołolecznictwo, czyli tak naprawdę gałąź rolnictwa, która kojarzy się z warzeniem przez szamanów, babki wiejskie, alchemików czy innych znachorów różnego rodzaju mikstur na bazie roślin. Czasem te mikstury nawet działały, ale z naszego punktu widzenia kluczowe jest to, że nie były przebadane tak jak byśmy dzisiaj tego oczekiwali – z grupą kontrolną otrzymującą placebo.

Natomiast trzeba pamiętać, że już od jakiegoś czasu rozwija się fitoterapia – dziedzina będąca gałęzią medycyny, często niedoceniania przez lekarzy, a uwielbiana przez pacjentów. W fitoterapii stosowane są leki roślinne o:

  • ukierunkowanym działaniu,
  • ściśle określonym składzie,
  • znanym mechanizmie działania.

Leki te mają pełną dokumentację naukową (fitochemiczną, farmakologiczną i kliniczną). Badania kliniczne wielu leków ziołowych i substancji roślinnych zostały przeprowadzone bardzo dobrze pod względem metodologicznym [1].

Jako przykład niech posłuży wierzba biała. Są dowody naukowe na to, że ekstrakt z kory tej rośliny:

  • wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe,
  • ma właściwości przeciwutleniające i wymiatające wolne rodniki,
  • ma minimalne działania niepożądane w porównaniu z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi (w tym aspiryną) [2].

Wierzba biała

Kolejny przykład? Bluszcz pospolity, którego skuteczność została potwierdzona w badaniu z udziałem ponad 1000 dzieci w wieku szkolnym (6–12 lat) chorujących na ostre zapalenie oskrzeli. Po tygodniowym leczeniu u tych dzieci zaobserwowano wyraźną poprawę (o ok. 50%) w zakresie występowania takich objawów jak: napady kaszlu, plwocina, duszność, dźwięki oddechowe [3].

W przypadku babki lancetowatej zakres działania obejmuje nie tylko układ oddechowy, ale również moczowy, nerwowy, pokarmowy, skórę i wzrok. Są nawet badania, które pokazują, że babka lancetowata może działać w leczeniu gruźlicy [4].

Leki ziołowe a syntetyczne

Leki ziołowe różnią się od leków syntetycznych tym, że są przygotowywane z materiału roślinnego, ale z niewielkim frakcjonowaniem chemicznym lub bez niego. Dzięki temu zawierają szeroką gamę naturalnych związków chemicznych, z których jedne są farmakologicznie aktywne, a inne nie. Mogą być licencjonowane w ten sam sposób, co leki konwencjonalne, a nawet podlegać odpowiednim regulacjom. Preparaty ziołowe, którymi dziś dysponujemy to leki – i to leki wystandaryzowane. Zatem wiemy dokładnie, co w takich lekach się znajduje oraz w jakich ilościach. W tej chwili fitoterapię bada się nie tylko pod względem skuteczności, ale również bezpieczeństwa stosowania [5].

Dowiedziono, że substancje roślinne, które „wyciąga” i wykorzystuje przemysł farmaceutyczny, mają różnorakie działanie:

  • przeciwzapalne,
  • antyoksydacyjne,
  • przeciwwirusowe,
  • immunomodulacyjne,
  • przeciwgorączkowe,
  • sekretolityczne,
  • mukolityczne,
  • przeciwkaszlowe,
  • bronchodilatacyjne,
  • wspomagające w infekcjach [6].

Publikacje naukowe mówią o około 40 roślinach, które mogą być stosowane w leczeniu infekcji dróg oddechowych takich jak:

  • ostre zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych,
  • ostre zapalenie oskrzeli,
  • zakażenie RSV,
  • grypa,
  • infekcja koronawirusem SARS-CoV-2 [6].
WYKORZYSTANIE SUROWCÓW ROŚLINNYCH [7,8]
W leczeniu ostrego zapalenia nosa i gardła (przeziębienia)
korzeń pelargoniicebula zwyczajnaowoc aroniiziele pokrzywy
liść babki lancetowatejkoszyczek rumiankukorzeń łopianuziele skrzypu polnego
jeżówka purpurowaziele żywotnikakorzeń prawoślazuziele krwawnika pospolitego
olejek eteryczny eukaliptusowyolejek eteryczny pomarańczy słodkiejolejek eteryczny mirtu zwyczajnegoolejek eteryczny cytryny zwyczajnej
korzeń dzikiego indygokorzeń jeżówki purpurowejkora dębu
W stanach podgorączkowych
kwiatostan lipyliść podbiałukwiat bzu czarnegokora wierzby
kwiat dziewanny
W profilaktyce zakażeń układu oddechowego
ziele i korzeń jeżówki purpurowejliść aloesu drzewiastegocebula czosnkuliść babki lancetowatej
ziele grindeliiowoc różyziele tymianku
W leczeniu ostrego zapalenia oskrzeli
ziele tymiankuliść bluszczu pospolitego
W leczeniu kaszlu suchego
korzeń prawoślazuliść babki lancetowatejkwiat dziewannyplecha porostu islandzkiego
W leczeniu kaszlu mokrego
liść bluszczuziele tymiankukorzeń pierwiosnkaliść eukaliptusa
pędy sosny (młode)owoce kopru włoskiegotymolcyneol
porost islandzkiziele hyzopukorzeń mydlnicy

jeżówka purpurowa

Zainteresowanie fitoterapią wzrosło po pandemii, kiedy to zaczęły pojawiać się dowody na skuteczność leków ziołowych w walce z chorobą COVID-19. Uwagę naukowców zwróciła m.in. jeżówka purpurowa. Ekstrakt z tej rośliny ma zdolność do przeciwdziałania infekcjom wirusami otoczkowymi, w tym koronawirusem [9,10].

Wiemy, że infekcje dróg oddechowych – zarówno górnych, jak i dolnych – to przede wszystkim infekcje wirusowe. A skoro wirusowe, to w zasadzie nie ma na nie żadnego leku przyczynowego (poza lekiem na grypę), czyli choroby te możemy leczyć wyłącznie objawowo. W takich sytuacjach antybiotyku stosować nie należy, ale czymś trzeba się wspomagać. W takim razie dlaczego nie skorzystać właśnie z leków roślinnych? Nie chodzi o to, by odrzucić inne metody i bazować wyłącznie na fitoterapii. Ale warto potraktować ją jako kolejną broń w naszym arsenale do walki z wirusami, z którymi czasem sobie po prostu nie radzimy.

Czy istnieją leki ziołowe na alergię?

Ostatnio ukazało się dużo prac poruszających ten temat [11]. Najdokładniej przeanalizowano stosowanie i skuteczność leków roślinnych w alergicznym nieżycie nosa (ANN). Najwięcej badań pochodzi z Chin, gdzie tradycja leczenia wszelkich chorób, w tym alergicznych, sięga kilku tysięcy lat. W 2024 roku ukazała się metaanaliza, gdzie włączono 27 badań (doniesień o tej tematyce było 1523) [12]. Oceniano skuteczność w odniesieniu do czterech głównych grup porównawczych:

  1. Roślina lecznicza kontra placebo.
  2. Roślina lecznicza kontra lek przeciwhistaminowy.
  3. Roślina lecznicza kontra kortykosteroidy donosowe.
  4. Roślina lecznicza jako dodatek do terapii konwencjonalnej kontra wyłącznie terapia konwencjonalna.

Jakie wnioski płyną z tej metaanalizy?

Nie ma ewidentnych dowodów na to, że rośliny lecznicze poprawiają ogólne objawy kliniczne ANN w porównaniu z placebo lub lekami przeciwhistaminowymi. Ale niektóre dane sugerują poprawę jakości życia u pacjentów stosujących fitoterapię, zwłaszcza w porównaniu z placebo.

Ograniczone dowody sugerują również poprawę objawów ANN, gdy rośliny lecznicze są stosowane jako dodatek do konwencjonalnych metod leczenia. Niemniej autorzy zaznaczają, że istnieje potrzeba lepszego raportowania badań z lekami ziołowymi, aby umożliwić rytualną ocenę efektów każdej indywidualnej formulacji ziołowej.

Katar alergiczny, alergia na pyłki drzew

Kolejna ciekawa metaanaliza ukazała się w 2023 roku [13]. Przegląd obejmował 23 badania. Analiza wykazała, że ​​ziołolecznictwo było istotnie związane ze zmniejszeniem świądu nosa w ANN, a leki ziołowe okazały się skuteczne w leczeniu świądu. W porównaniu z tradycyjnymi lekami łączenie leków ziołowych z konwencjonalna medycyną wykazało lepszą skuteczność w:

  • łagodzeniu świądu nosa,
  • hamowaniu immunoglobuliny klasy E, interleukiny 4 i 33,
  • wzmacnianiu interleukiny 10,
  • poprawie skuteczności terapeutycznej,
  • zmniejszaniu nawrotów ANN.

Jeśli chodzi o bezpieczeństwo, same leki ziołowe wykazywały mniej zdarzeń niepożądanych w porównaniu z lekami stosowanymi w ANN. Łączenie leków ziołowych i medycyny zachodniej nie wykazało istotnych różnic w częstości występowania zdarzeń niepożądanych.

Przeprowadzono również szereg badań oceniających skuteczność terapii lekami ziołowymi w astmie [11]. Wyniki nie są spójne i jednoznaczne, jednak wiele wskazuje na to, iż fitoterapia może być pomocna w leczeniu zwłaszcza wariantu kaszlowego astmy. Poprawiała wydolność płuc u chorych z astmą oraz zmniejszała nasilenie jej objawów.

W literaturze medycznej spotkamy się również z kilkoma badaniami analizującymi skuteczność i bezpieczeństwo preparatów roślinnych w alergii pokarmowej, AZS, pokrzywce. Niestety badań jest niewiele i, jak dotychczas, nie wskazuję jednoznacznie na korzystne działanie tych leków [11].

Choć kolejne badania są konieczne, to wydaje się, że leki roślinne mogą być pomocne w chorobach alergicznych.

[1] Qu L., Zou W., Wang Y., Wang M., European regulation model for herbal medicine: the assessment of the EU monograph and the safety and efficacy evaluation in marketing authorization or registration in Member States (2018). Phytomedicine, 42, 219–225.

[2] Shara M., Stohs S.J., Efficacy and safety of white willow bark (Salix alba) extracts (2015). Phytotherapy Research, 29(8), 1112–1116.

[3] Lang Ch., Röttger-Lüer P., Staiger Ch., A valuable option for the treatment of respiratory diseases: Review on the clinical evidence of the ivy leaves dry extract EA 575® (2015). Planta Medica, 81(12–13), 968–974.

[4] Najafian Y., Hamedi S.S., Farshchi M.K., Feyzabadi Z., Plantago major in traditional persian medicine and modern phytotherapy: a narrative review (2018). Electronic Physician Journal, 10(2), 6390–6399.

[5] Edwards S.E. i in., Fitofarmaceutyki (2022). Red. Krauze-Baranowska M. Wydawnictwo PZWL, Warszawa.

[6] Mammari N. i in., Natural products for the  prevention and treatment of common cold and viral respiratory infections (2023). Pharmaceuticals, 16, 662.

[7] Doniec Z. i in., Produkty lecznicze roślinne w chorobach układu oddechowego – STANowisko Polskiego Towarzystwa FITOterapii – STANFITO PULMO I (2023). Family Medicine & Primary Care Review, 25(3), 331–338.

[8] Doniec Z. i in., Produkty lecznicze roślinne w chorobach układu oddechowego – STANowisko Polskiego Towarzystwa FITOterapii – STANFITO PULMO II (2023). Family Medicine & Primary Care Review, 25(3), 339–348.

[9] Catanzaro M. i in., Immunomodulators inspired by nature: A review on curcumin and echinacea (2018). Molecules, 23(11), 2778.

[10] Nicolussi S. i in., Echinacea as a potential force against coronavirus infections? A mini-review of randomized controlled trials in adults and children (2022). Microorganisms, 10(2), 211.

[11] Helen H L Chan HHL i in.   Traditional Chinese Medicine (TCM) and Allergic Diseases. Curr Allergy Asthma Rep. 2020; 20(11) :67.

[12] Lim XY i in. Medicinal plants for allergic rhinitis: A systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2024; 19(4): e0297839.

[13] Chen Y i in. Efficacy of Chinese herbal medicine on nasal itching in children with allergic rhinitis: a systematic review and meta-analysis. Front Pharmacol. 2023; 14: 1240917.

[14] Hoang MP i in. Herbal Medicines for Allergic Rhinitis: a Systematic Review and Meta-analysis. Curr Allergy Asthma Rep. 2021; 21(4): 25.