Czym jest kontaktowe zapalenie skóry? Objawy
Kontaktowe zapalenie skóry (KZS), zwane również wypryskiem kontaktowym, to miejscowa reakcja zapalna skóry. Jest skutkiem nadwrażliwości na bodziec zewnętrzny, najczęściej obcą dla organizmu substancję chemiczną [1]. Objawy KZS dają o sobie znać nieco częściej u kobiet niż u mężczyzn. To dominująca choroba zawodowa skóry, ale występuje nie tylko u dorosłych, którzy są eksponowani na czynniki drażniące w miejscu pracy. Diagnozuje się ją także u dzieci, nawet w okresie noworodkowym [1]. Po raz pierwszy kontaktowe zapalenie skóry (w reakcji na rtęć) opisano pod koniec XIX wieku [1].
Przy KZS występują takie objawy jak:
- świąd,
- obrzęk,
- pieczenie skóry,
- rumień i pęcherze na skórze,
- złuszczanie się naskórka,
- pęknięcia skóry,
- lichenizacja, czyli zgrubienie skóry (w przewlekłej postaci KZS) [1].
Choroba przebiega w pięciu fazach:
- rumieniowo-obrzękowej ,
- wysiękowej,
- powstawania strupa,
- złuszczania,
- gojenia [1].
Nie tylko alergeny – przyczyny KZS
Istnieją różne rodzaje kontaktowego zapalenia skóry: alergiczne (w reakcji na alergeny kontaktowe – hapteny), z podrażnienia (w reakcji na substancje drażniące), fotoalergiczne lub fototoksyczne (w reakcji na promieniowanie ultrafioletowe) [1,2]. W przypadku podrażnienia – inaczej niż przy alergii – objawy pojawiają się już po pierwszej ekspozycji na czynnik drażniący. Zarówno alergiczny, jak i niealergiczny wyprysk kontaktowy można podzielić na ostry i przewlekły.
Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry
Ten rodzaj KZS występuje dość często – szacuje się, że dotyczy 15–20% ludzi na całym świecie [2]. Spowodowany jest najczęściej przez nikiel, konserwanty i dodatki zapachowe [2]. Wyróżnia się różne grupy alergenów kontaktowych:
- metale, np. nikiel, kobalt, chrom, pallad,
- konserwanty, substancje zapachowe i barwniki, np. formaldehyd, tiomersal, parafenylenodwuamina (sztuczna henna), balsam peruwiański, olejki eteryczne,
- składniki leków i kosmetyków, np. lanolina, neomycyna, benzokaina,
- przyspieszacze wulkanizacji i przeciwutleniacze gumy, np. lateks, lycra,
- nieutwardzone żywice epoksydowe [1,3,4].
Kontaktowe zapalenie skóry o podłożu alergicznym powstaje na skutek aktywowania układu immunologicznego w mechanizmie nadwrażliwości typu późnego. Oznacza to, że zmiany skórne pojawiają się nie od razu, lecz w ciągu 24–48 godzin po ekspozycji na alergen [3]. Na początku pokrywają tylko obszar skóry, który miał bezpośrednią styczność z czynnikiem uczulającym, ale z czasem mogą się rozprzestrzeniać [3].
Alergia na nikiel
Nikiel – czyli główny alergen kontaktowy – jest szeroko rozpowszechniony w środowisku i uwalniany z wielu metalowych przedmiotów codziennego użytku [3]. Znajduje się w sztućcach, monetach, implantach medycznych, biżuterii i innych akcesoriach (klamrach, zegarkach), a nawet w żywności [3]. Odpowiada za więcej przypadków alergicznego KZS niż wszystkie inne metale razem wzięte [6]. Uczula 17% kobiet i 3% mężczyzn [3]. U niektórych wypryski na skórze pojawiają się już po krótkotrwałym kontakcie z niklem [6]. Metal ten może powodować nie tylko zmiany skórne, ale również objawy żołądkowo-jelitowe, oddechowe i neurologiczne, co określa się jako układowy zespół alergii niklowej (UZAN) [6].
Alergia na lateks
Znanym alergenem kontaktowym jest również lateks. Chociaż częstość występowania alergii na lateks nie przekracza 1%, wśród osób mających styczność z tym materiałem na co dzień uczuleń jest znacznie więcej. Dotyczy to np. pracowników ochrony zdrowia noszących lateksowe rękawiczki – co ciekawe – również pacjentów, którzy wielokrotnie przechodzili zabiegi operacyjne [7]. Lateks u osób szczególnie wrażliwych, szczególnie u atopików, może powodować nawet bardzo ciężkie reakcje – z anafilaksją włącznie. Najczęściej jednak wywołuje suchość, pieczenie, uczucie ściągnięcia, świądu i zaczerwienienia skóry oraz wykwity zapalne (bąble pokrzywkowe) [7].
Alergia na kosmetyki
Przyczyną alergicznego kontaktowego zapalenie skóry często bywają kosmetyki. Wyprysku kontaktowego o charakterze uczuleniowym doświadcza 5,8% kobiet (w przypadku mężczyzn odsetek ten jest o ponad połowę mniejszy) [9]. Przy czym należy założyć, że dane są niedoszacowane, bo część osób z łagodnymi reakcjami w ogóle nie zgłasza się do lekarza.
Do istotniejszych alergenów, które występują w kosmetykach, należą m.in.:
- substancje zapachowe, np. geraniol, mech dębowy (Evernia prunastri), aldehyd cynamonowy,
- konserwanty, np. parabeny, timerosal,
- barwniki, np. aminy aromatyczne (p-fenylenodiamina – PPD, p-toluenodiamina – PTD),
- podłoża i rozpuszczalniki, np. lanolina, glikol propylenowy, wosk pszczeli, kalafonia (w produktach do depilacji) [8].
Alergia na kosmetyki, a właściwie zawarte w nich substancje, może objawiać się obrzękiem, zaczerwienieniem skóry, pokrzywką, a także występowaniem nadżerek i sączących się pęcherzy [8].
Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia
KZS z podrażnienia, w przeciwieństwie do alergicznego, nie jest w żaden sposób związane z uczuleniem. Może wystąpić u każdego, kto miał kontakt z substancją drażniącą w odpowiednio wysokim stężeniu. Substancja o działaniu drażniącym powoduje uszkodzenie keratynocytów (produkujących keratynę w skórze) i innych komórek naskórka. Z uszkodzonych komórek uwalniają się mediatory zapalne, co prowadzi do powstania stanu zapalnego skóry [5]. Do substancji drażniących, które są powiązane z występowaniem KZS, należą:
- środki czyszczące i detergenty,
- oleje, lakiery, kleje i rozpuszczalniki,
- farby i atramenty,
- nawozy sztuczne i pestycydy,
- środki konserwujące do drewna,
- włókna szklane,
- kwasy i alkalia,
- pasty do lutowania,
- środki odkażające i alkohole,
- środki utleniające i wybielające.
Kontaktowemu zapaleniu skóry z podrażnienia sprzyja praca w środowisku mokrym, czyli np. sprzątanie, fryzjerstwo i kosmetyka [5]. Badanie limfocytów krwi obwodowej w grupie fryzjerów z wypryskiem kontaktowym wykazało uszkodzenie DNA jąder komórkowych. Uszkodzenie to zostało spowodowane przez środki drażniące i barwniki do włosów [5].
Reakcje fotoalergiczne i fototoksyczne
Reakcja fotoalergiczna bądź fototoksyczna, czyli fotodermatoza, powstaje w wyniku działania światła. Jednak by taka reakcja wystąpiła, oprócz samego promieniowania konieczne jest występowanie czynnika zewnętrznego (kosmetyku, leku, rośliny lub jej soków). Czynnik ten uwrażliwia skórę na światło [8,10]. Reakcja fotoalergiczna (rzadsza) występuje tylko u osób uczulonych, natomiast na reakcję fototoksyczną narażony jest właściwie każdy z nas [10].
Objawy fotodermatozy pojawiają się w ciągu kilku minut lub godzin od ekspozycji na promieniowanie. Ryzyko ich wystąpienia zwiększa nadmierne opalanie [8]. Do reakcji o największym nasileniu dochodzi na odsłoniętych obszarach skóry: na twarzy, karku, dekolcie [10].
Fotoalergiczny wyprysk kontaktowy ma zwykle postać wykwitów grudkowych, którym towarzyszy świąd skóry [10]. Reakcja fototoksyczna charakteryzuje się natomiast występowaniem rumienia, obrzęku, pęcherzy – przypomina oparzenie słoneczne. Może pozostawić po sobie trwałe przebarwienia [10].
Substancje o właściwościach fotouczulających znajdują się głównie w:
Kosmetykach:
- filtrach słonecznych (kwas p-aminobenzoesowy – PABA, benzofenony),
- substancjach zapachowych (6-metylokumaryna, olejek bergamotowy, piżmo ambretowe, aldehyd cynamonowy),
- konserwantach (bitionol, diglukonian, triklosan).
Lekach:
- przeciwbólowych (ibuprofen, ketoprofen, naproksen),
- bakteriobójczych (azytromycyna, doksycylina, tetracyklina),
- przeciwgrzybiczych (trakonazol, ketokonazol),
- przeciwpasożytniczych (chinina, chlorochina),
- przeciwcukrzycowych (metformina, glipizyd),
- przeciwnadciśnieniowych i krążeniowych (amiodaron, diltiazem),
- przeciwalergicznych (cetyryzyna, loratadyna),
- neurologicznych, psychotropowych i uspokajających (doksepina, karbamazepina, prometazyna) [10,11].
Do fotouczulających substancji roślinnych należą m.in. diallilodisiarczek (w czosnku), psoraleny (w lubczyku ogrodowym, rucie zwyczajnej, selerze), seskwiterpeny laktonowe (w arnice, nawłoci, nagietku, rumianku, słoneczniku, stokrotce, krwawniku) [10,11].
Kontaktowe zapalenie skóry – leczenie, diagnostyka
Podstawą diagnostyki kontaktowego zapalenia skóry są testy płatkowe z określonym alergenem bądź fotoalergenem [1,10]. W leczeniu kluczowe znaczenie ma jak najszybsza eliminacja kontaktu z substancją uczulającą lub drażniącą [1].
Jeśli chodzi o leki, zastosowanie mają tutaj przede wszystkim glikokorytkosteroidy miejscowe (GKS) lub inhibitory kalcyneuryny, których można używać w tak wrażliwych obszarach skóry jak np. twarz, szyja, pachwiny [1]. Leki te występują w postaci roztworów, maści, kremów. Maść na kontaktowe zapalenie skóry jest zalecana przy suchych zmianach skórnych. Natomiast w przypadku obecności pęcherzyków i wysięku rekomenduje się stosowanie roztworu lub kremu [1].
W ciężkim KZS (przy ostrym zapaleniu i zajęciu dużych powierzchni skóry) włącza się glikokorytkosteroidy doustne. Natomiast w przewlekłych postaciach choroby stosuje się emolienty, keratolityki (kremy z polidokanolem i mocznikem), a także wazelinę [1].
Pomocniczo działają także okłady wysuszające skórę i łagodzące świąd (z 0,9% roztworem chlorku sodu, kwasem bornym lub z octanowinianem glinu), jak również leki przeciwświądowe i przeciwhistaminowe [1].
